حقیقت و ادبیات: ده جستار در شناخت ادبیات

پیش‌خوانی: منصور کوشان

از پیش‌خوانی:
خواننده ی هزار سال ادبیات ایران به ویژه تا پیش از انقلاب مشروطیت، بیش از دو سه اندیشه و نگرش فکری نمی بیند. از رودکی و سبک شعری او که بگذرد و نثر و خرد ابوالفضل بلعمی را که پشت سر بگذارد، مگر در چند اثر از چند شاعر و نویسنده ی قابل اعتنا و متفکر با اندیشه ای مستقل و جست و جوگر خرد ایرانی ابوالقاسم فردوسی شهاب الدین سهروردی نظامی گنجوی، زکریا رازی، عمر خیام، حافظ و نهایت عبید زاکانی دیگر نه سبک و سیاقی نو می بیند و نه اندیشه ای نو.
از سنایی غزنوی تا همین دوره ی معاصر بیشتر شاعران و نویسندگان ایرانی یا منفعل دین و عرفان فنا فی اللهی اند، ستایشگر معبود، محبوب و معشوقی اند جبار و قاهر که ممکن است در خفت و ذلت بنده، مهربان و رحیم شود و یا منفعل پیش پا افتاده ترین امورند چون صنعت نظم و بیان. و عجیب این که به ویژه در راه دین، کوشش همه در هر چه منفعل تر شدن است و مستحیل گشتن در فکر و تصوری قدیم. چنان که حتا متفکران باطنی و شاعران و نویسندگان نهضت اسماعیلی، کسانی چون ناصر خسرو قبادیانی نیز در این راه کم از دیگران مایه نمی گذارند.
به بیان دیگر، از همان چند استثنا که بگذریم، انگاری کل ادبیات ایران تا پیش از مشروطیت را چند نفر بیشتر ننوشته اند. چند نفری که سبک در خراسانی، عراقی و هندی (اصفهانی) یا بنده ی بی چون و چرای دین و سنت بوده اند یا غلام زرخرید حکومت و قدرت. نه اندیشه ها و موضوع ها ژرف و گوناگون است و نه حتا سبکها...