سنگ هفت قلم بر مزار خواجگان هفت چاه

مجموعه مقاله: کتاب هفتم از هفت کتاب

از متن کتاب:
این تعبیر «زباله دانی تاریخ»، و اینکه فلان کس را به زباله دانی تاریخ انداختیم، دو اشکال دارد:
نخست آنکه هیچکس را نمی شود به زباله دانی تاریخ انداخت. البته در زندگی اجتماعی همه کار می شود کرد، می شود یک شاه را کنار گذاشت، می شود یک فرمانده را کشت، می شود یک گرگ ترکمان «قاورد» را به زه کمان خفه کرد، ولی هیچکدام از اینها را نمی شود در زباله دانی تاریخ انداخت. یک جای دیگر هم گفته ام پادشاهان را می شود از کشور بیرون کرد، ولی متاسفانه هیچوقت از تاریخ نمی شود بیرون کرد. کاترین را نمی شود دور انداخت، همچنانکه گئومات را هم نمی شود از او صرف نظر کرد، بر سر همه اینها همه کار می شود آورد تا وقتی که در متن اجتماع هستند، روزی که به تاریخ سپرده شدند، دیگر هیچ کار درباره آنها نمی شود کرد جز یک قضاوت عادلانه در خوب و بد کارهایشان. کار تاریخ همین است؟
اما ثانیاً، که نظر اصلی است اینست که اصلا تاریخ زباله دانی ندارد. تاریخ یک حرکت مداوم فعل و انفعالی تیز و آنتی تیز است (که در آخر کتاب به تفصیل بیشتری از آن صحبت کرده ایم). تاریخ یک حافظه زنده است، یک دیسک کمبیوتر است که همه چیز و همه کس را به یاد خواهد داشت. حافظه ای که اگر دکتر مصدق را در صدر خود حفظ کند، لامحاله تیمسار آزموده را هم فراموش نخواهد کرد. تاریخ یک قدرت قاهره خداوندی است که در واقع تربیت کننده و شلاق زننده سرکشان است نه مدافع آنها و نه همراه آنها، و نه حتی انتقام گیرنده از آنها تاریخ پناهگاه درماندگان بشری است...