نامه دانشوران ناصری - جلد ۶

در شرح حال ششصد تن از دانشمندان نامی

نامه دانشوران ناصری، دایره‌المعارفی الفبایی می باشد. این اثر در عصر قاجار تالیف شده و در شرح‌احوال و بیان آثار مشاهیر علم و ادب در جهان اسلام می باشد. نام این کتاب، چنانکه از دیباچه آن پیداست، نامه دانشوران ناصری است که ظاهراً این نام را ناصرالدین‌شاه قاجار بر آن نهاده است. بانی تالیف و انتشار نامه دانشوران ناصری، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه، پنجاه‌وچهارمین پسر فتحعلی‌شاه قاجار و اولین وزیر علوم (وزارت: ۱۲۷۶-۱۲۹۸) در این عصر، بود که ناصرالدین‌شاه او را به این کار مامور کرد. وی، چنانکه از دیباچه نامه دانشوران پیداست، برای گردآوری و تالیف شرح‌حالها چارچوب ویژه‌ای تعیین کرده بود که واجد برخی نکات درخور توجه است، از جمله اشتمال آن بر احوال همه دانشمندان جهان اسلام، رعایت ترتیب الفبایی و ذکر نام و لقب یا کنیه مشهورتر شخص، رعایت ترتیب سنوات در ذکر مطالب راجع به هر شخص، تشریح و توضیح و ضبط اصطلاحات و لغات دشوار و تفکیک نام های مشترک، درج گزیده پرمایه‌ای از اشعار هر شخص و ترجمه آن‌ها به فارسی در صورت لزوم، ذکر حکایات و نوادر راجع به اشخاص، نگارش مطالب به نثری پاکیزه و سالم و درخور فهم همگان و بالاخره اجتناب از هرگونه تعصب و سختگیری و ذکر القاب ناشایست درباره بزرگان دین، از شیعه و اهل سنت. همچنین مقرر شد که نویسندگان نوشته‌های خود را به رویت اعتضادالسلطنه برسانند تا خطاهای احتمالی آن‌ها را برطرف سازد. اعتضادالسلطنه امور مربوط به چاپ نامه دانشوران را به پسر خود، محمدحسن‌میرزا، سپرد. نامه دانشوران ناصری ترتیبی الفبایی دارد و فقط مشتمل است بر شرح احوال و آثار اشخاص نامدار حوزه‌های مختلف علوم. مفاهیم در این کتاب مدخل نشده، هرچند در ضمن بیان احوال اشخاص، در باره پاره‌ای موضوعات و مفاهیم علمی و ادبی و دینی بحث شده است. ترتیب الفبایی در حرف اول اسم اشخاص رعایت گردیده، اما در حرف دوم چندان به آن توجه نشده است. چنانکه گفته شده، اسامی اشخاص بر رسم معمول و به پیروی از کتابهایی مانند تذکره‌الحفاظ ذهبی و فوات‌الوفیات صلاح‌الدین کتبی آورده شده است. در نامه دانشوران ناصری به مسائل و رویدادهای عصری و دانشمندان و فضلای معاصر نیز تا اندازه‌ای توجه نشان شده، از جمله به شرح حال برخی عالمان مشهور عصر قاجار، همچون سیدابراهیم‌بن سیدمحمدباقر قزوینی (متوفی ۱۲۶۴)، مولف نتایج‌الافکار و دلائل الاحکام در شرح شرائع‌الاسلام و حاج زین‌العابدین شیروانی صاحب بستان‌السیاحه، یا رویدادهای معاصر نیز پرداخته شده است، از جمله به سبک و سیاق معمول در نگارش خطوط در زمان تالیف کتاب، و اشاره به کسوف ۲۸ شوال ۱۲۹۱، مطابق با هشتم دسامبر ۱۸۷۴ و اشاره به برخی عملهای پزشکی جدید در مدرسه دارالفنون، مثل عمل سنگ مثانه. نامه دانشوران ناصری به لحاظ نثر فارسی نیز در خور توجه است و از متون باارزش دوره قاجار به شمار می‌آید، چنانکه بهار، جلد نخست (چاپ سنگی) آن را از نظر نثر فنی شاهکار خوانده است.