برخی بررسی ها پیرامون جهان بینی ها و جنبش های اجتماعی در ایران - جلد 2

برخی بررسی‌ها درباره جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران (جلدِ دوّم ) [حاوی دو جزء: "فروپاشی نظامِ سنّتی و زایشِ سرمایه‌داری در ایران" و "جامعه ایران در دورانِ رضاشاه"]
چند اشاره ضرور: ۱- پیرو انتشار جلد نخستِ کتابِ "برخی بررسی‌ها پیرامونِ جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران"، تالیفِ پژوهشی ستُرگِ احسان طبری در پستِ پیشین، اینک جلد دومِ این بررسی‌‎ها حاوی دو جزء مزیّن به جلدِ کتاب در دسترسِ عمومِ علاقه‌مندان قرار می‌گیرد. همان‌طور که در پست انتشار جلد اوّل این کتاب اشاره شد بررسی‌های تاریخی طبری بعدا با پرشی زمانی به دلیل "نیازهای عملی جنبش" در آستانه انقلاب ۱۳۵۷ در دو رساله مجزّای دیگر، یعنی "فروپاشی نظامِ سنّتی و زایشِ سرمایه‌داری در ایران" - از دوران قاجار تا آستانه مشروطیت- (چاپ اول، سال۱۳۵۴) و "جامعه ایران در دورانِ رضاشاه" (چاپ اول، سال۱۳۵۶) ادامه یافت که این دو پژوهش در واقع جلد دوم کتاب "برخی بررسی‌ها پیرامونِ جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران" را تشکیل می‌دهند و هر کتاب مقدّمه بلند و مهمّ احسان طبری را با عنوان "درآمد سخن" بر پیشانی دارند. طبری در این مجموعه دوجلدی می‌کوشد با طرح سلسله‌ای از مباحثِ تاریخی و فکری و جهان‌بینی‌ها، اندیشه‌وران و جنبش‌های اجتماعی ایرانِ پیش و پس از اسلام را به تاملِ فلسفی شرح دهد و با اُسلوبی مارکسیستی مبتنی بر انبوهی فاکت‌ها، رازِ پایداری و تداومِ ایران و جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی آن‌را با وجود اشغال‌های مکرّر بررسد و دریابد.
۲- طبری در مقدمه جزء "فروپاشی نظامِ سنّتی و زایشِ سرمایه‌داری در ایران" - از دوران قاجار تا آستانه مشروطیت- (چاپ اول، سال۱۳۵۴) نوشته است: "جزئی از بخشِ دومِ کتاب جهان‌بینی‌ها و جنبش‌های اجتماعی در ایران اینک با عنوان دوم "فروپاشیِ نظامِ سنّتی و زایش و گسترش سرمایه داری در ایران" نشر می یابد. در اندیشه پیشین مولّفِ کتاب، بخش دوّم می‌بایست مکمّلِ آن مباحثی از بخشِ اول باشد که در آن نیامده بود. بدین‌سان مولّف قصد داشت در بخشِ دوم، بررسی‌هائی درباره جنبشِ مانی، کیشِ زُروانی، جنبشِ قَرمطیان، محفل‌های سجستانی و اخوان اُلصفا، مُعتزله، زندگی و اندیشه بیرونی، فارابی، ابن سینا، مولوی تنظیم کند و بدین‌سان منظره کمابیش پیوسته و تمامی از سیرِ اندیشه فلسفی و از جنبش‌های اجتماعی ایران به دست دهد؛ ولی سپس، با توجه به نیازهای سیاسی و عملیِ جنبش انقلابی بهتر دانست که کوشش خود را به تحلیلِ علمیِ مراحلِ عمده تکاملِ جامعه ایران در قرن‌های نوزدهم و بیستم میلادی (قرن‌های ۱۳ و ۱۴ هجری) معطوف دارد."
۳- طبری در مقدمه جزء "جامعه ایران در دورانِ رضاشاه" (چاپ اول، سال۱۳۵۶) نیز آورده است: ‏"هنگامی که از درّه‌ها و شیب‌های کوهساری بزرگ می‌گذرید و پیچ‌وخم‌های گوناگونِ آن را پشتِ سر می‌گذارید، ‏از هیات و منظرِ عمومی و ابعادِ آن کوهسار نمی‌توانید تصوّری روشن به دست آورید. ولی وقتی از آن کوهسار ‏خارج می‌شوید و لختی جاده هامون را می‌پیمایید و سپس سر بر می‌گردانید، آن‌گاه کوهساری را که درنوردیده‌اید، ‏نیک می‌بینید و از ابعاد و منظره عمومی آن تصوّری درست به‌دست می‌آورید. چنین است ادوار و وقایع تاریخ. تا زمانی که در گرماگرمِ آن، خود یکی از بازیگران یا بازی‌چه‌های آن هستید، دشوار است بتوانید آن را به درستی ارزیابی کنید. ولی دیرتر، هنگامی‌که شورهای انگیخته‌شده فروخُفت، هنگامی که پویه عمومیِ تاریخ، عیارِ حوادث را عیان کرد، قدرتِ داوریِ عینی و خون‌سردانه به‌مراتب بیش‌تر است."‏