سرمایه گذاری در قراردادهای بین المللی نفتی

بر اساس گزارشات به دست آمده از کمیته بازنگری در قراردادهای نفتی، تولید صیانتی از مخزن یکی از مهم ترین مباحث در این قراردادهاست و برداشت صیانتی از میدان به منظور حفظ تولید در طول عمر میدان، ضرورت دارد. به عبارت دیگر تلاش امروز بر پایه به کارگیری مدل جدید قراردادهای نفتی جهت جذب سرمایه گذاری خارجی به ویژه در مناطق پر ریسک و پر هزینه کشور است و آنچه که مد نظر می باشد تناسب Risk و Reward (خطرپذیری و دریافت پاداش) می باشد.
گفتار اول: تاریخچه استخراج نفت در ایران و جهان و سرمایه¬گذاری مستقیم خارجی در ایران
۱-۱-۱. تاریخچه استخراج نفت در ایران و جهان
ماده سیاه رنگی که از صخره‌ها می‌جوشید و به آن «روغن سنگ» می‌گفتند، برای سرخ‌پوستان آمریکا مصرف دارویی داشت و آن را شفابخش می‌دانستند. واژه‌ای لاتین و مشتق از «پترا» به معنای صخره و «اولیوم» به معنای نفت «پترولیوم» است. این واژه با «اویل»، کم‌وبیش در یک معنا به کار می‌رود. تولید تجاری نفت، نخست برای آن بود که شب را کنار زند و به خانه‌ها روشنی بخشد، اما رفته‌رفته با کشف دیگر خواص نفت، این هیدورکربور به کالای استراتژیکی تبدیل شد که بدون عرضه مستمر و مداوم آن، ثبات و امنیت جهان به خطر می‌افتد. نفت در ایران از هزاران سال پیش به واسطه نشت طبیعی آن در مناطق جنوبی شناخته شده بود. در دایره المعارف بزرگ لاروس آمده است "نخستین چاه نفت به فرمان داریوش شاهنشاه هخامنشی در استان شوش حفاری شده است. کاوش¬های باستان شناسی نشان داده است که مردمان کشور ایران حدوداً پنج هزار سال قبل از قیر برای تهیه ملاط و اندود کردن کشتی¬ها و همچنین از نفت برای ایجاد روشنایی و درمان بعضی از امراض استفاده می¬کرده¬اند. هردوت تاریخ نویس یونانی دنیای باستان در کتاب خود چگونگی کندن چاه و استخراج نفت را در ایران شرح داده است، به گفته وی در محلی به نام "اردریکا" در نزدیکی شوش چاهی بوده است که نفت و آب نمک را از آن به کمک چرخ و دلو استخراج کرده و در حوضچه¬های سرباز نزدیک آن میریختند تا مواد سبک نفت تبخیر شده و از قیر و نمک سفت شده استفاده می¬کردند. لوفتوس اولین فرد خارجی بود که بطور تخصصی از مناطق نفت¬خیز ایران بازدید به عمل آورد. وی در گزارشی که به سال ۱۸۵۵ منتشرنمود اظهار داشته است که تنها چشمه قیر بررسی شده توسط ایشان در کنار کوه¬های بختیاری و مسجد دور افتاده¬ای در نزدیکی کوه آسماری مسجد سلیمان قرار داشته است. در سال ۱۸۹۰ میلادی (۱۲۶۹ شمسی) امتیاز اکتشاف و استخراج کلیه معادن ایران از جمله نفت توسط ناصرالدین شاه به یک انگلیسی به نام "بارون جولیوس رویتر" داده شد که به علت عدم موفقیت در اکتشاف نفت و مخالفت¬های داخلی و خارجی این قرارداد با شکست مواجه شده و طرف ایرانی مجبور به پرداخت غرامت سنگینی شد. ولی در سال ۱۹۰۱ میلادی (۱۲۸۰ شمسی) طبق امتیاز نامه دیگری اجازه اکتشاف، استخراج، تصفیه، حمل و نقل و فروش نفت و همچنین احداث خط لوله در تمام خاک ایران بجز پنج ایالت شمالی به یکی دیگر از اتباع انگلستان به نام "ویلیام ناکس دارسی" به مدت ۶۰ سال داده شد. از آن پس فعالیتها برای اکتشاف و استخراج نفت در منطقه دور افتاده¬ای بنام چاه سرخ در حوالی کرمانشاه شروع گردید که در تابستان ۱۹۰۳ حفاری¬ها در عمق ۵۰۷ متری به گاز نفت و سپس به نفت رسید. چند ماه بعد دومین چاه نیز در عمق مشابهی حفر شده و به نفت رسید. بهره¬برداری از این چاه¬ها با توجه به بازده کم روزانه حدود ۳۰ تن و هزینه¬های بالای حفاری و حمل نقل مقرون به صرفه تشخیص داده نشد، دارسی که سرمایه¬گذاری زیادی انجام داده بود و به نتیجه مطلوب نرسیده بود مجبور به همکاری با شرکت نفت برمه شد. که آن نیز یک شرکت انگلیسی بود. همکاری این دو گروه با هم منجر به ایجاد شرکت جدیدی به نام سندیکای امتیازات در سال ۱۹۰۵ شد. جورج برنالد رینولدز زمین¬شناس معروف بعد از تحقیقات ابتدایی اعلام کرد که حفاری¬ها باید در منطقه مسجد سلیمان که دارای ساختار تاقدیسی است صورت گیرد. ولی شرکت با تکرار اشتباه اولیه اقدام به حفاری دو حلقه چاه به عمق¬های ۶۶۱ و ۵۹۱ متر در منطقه رامهرمز نمود که هیچ کدام به نفت نرسید. بعد از این اشتباه و عدم موفقیت شرکت با ناامیدی تمام دستور توقف حفاری را صادر نمود ولی رینولدز که به وجود نفت در مسجد سلیمان اطمینان داشت حفاری¬ها را به منطقه نفتون در مسجد سلیمان منتقل نموده و از اجرای دستور خودداری نمود. در ۲۶ می ۱۹۰۸میلادی (پنجم خرداد ۱۲۸۷ هجری شمسی) وقتی حفاری چاه در مسجد سلیمان به پایان رسید نفت به ارتفاع ۵۰ فوت در هوا فوران کرد که سطح تولید آن به ۲۳۰۰ بشکه در روز می رسید. برای تبدیل این میدان نفتی به یکی از بزرگترین میادین نفتی جهان و بهره برداری از آن احتیاج به سرمایه گذاری زیادی بود که برای تامین آن شرکت انگلیس- ایران در سال ۱۹۰۹ تاسیس گردید. بعد از گذشت ۴۰ سال از حفر اولین چاه در میدان نفتون که بعدها در سال ۱۹۳۰ به مسجد سلیمان تغییر نام داد، اولین محموله نفتی ایران از بندر آبادان صادر گردید. دارسی و شرکت نفتی انگلیس و ایران تا سال ۱۹۱۴ در ایران به فعالیت خود ادامه دادند تا اینکه با کاهش کمک¬های دولت انگلستان در این سال شرکت بنگال لنسر برای بهره¬برداری از منابع نفتی ایران وارد مسجد سلیمان شد. که با هوشیاری وینستون چرچیل این مسئله بحرانی به پایان رسیده و طی قراردادی دولت انگلستان ۵۱% سهام شرکت انگلیس- ایران را به دست گرفته و حق انتصاب دو عضو هیات مدیره با حق وتو را برای خود محفوظ داشت. تا سال ۱۹۳۳ که قرارداد دارسی لغو شد جمعا ۵۶۱۴۷۰۰۰ تن متریک نفت صادر گردید. در سال ۱۹۵۱ دکتر مصدق صنعت نفت ایران را ملی اعلام کرده و از شرکت انگلیس ایران خلع ید کرد، که مرحله قانونی آن در ۲۹ اسفند ۱۳۲۹ از تصویب مجلسین گذشته و شرکت ملی نفت ایران تاسیس گردید. که بعد از این اقدام این شرکت از طرف شرکت¬های بین¬اللملی بایکوت شده و شرکت¬های مذکور علاوه بر عدم همکاری اقدام به کارشکنی¬هایی نیز در این زمینه نمودند، تا اینکه بعد از گذشت سه سال از ملی شدن صنعت نفت ایران اولین محموله نفتی در بندر آبادان توسط نفتکش ژاپنی نیشومازو بارگیری شد. با توجه به تغییراتی که پس از ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در ایران به وقوع پیوست در هفتم آبان ۱۳۳۳ (۲۹ اکتبر ۱۹۵۴) قرادادی بین شرکت ملی نفت ایران و کنسرسیوم غربی متشکل از هشت شرکت بزرگ نفتی منعقد گردید که طی آن ۴۰ درصد از سهام نفت ایران به شرکت سابق انگلیس- ایران و ۴۰ درصد به شرکت¬های آمریکایی گلف اویل، استاندارد اویل اف نیوجرسی اند کالیفرنیا، کمپانی نفتی تگزاس و سکونی موبیل - ۱۴ درصد به کمپانی سلطنتی هلند یعنی شل و ۶ درصد به کمپانی فرانسوی فرانسوا دو پترول داده شد و مقرر گردید به کمپانی سابق نفت انگلیس و ایران مبلغ ۷۰ میلیون دلار بابت غرامت پرداخت شود. جریان طبیعی نفت تحت تاثیر سه نیروی شناخته شده فشار آب مخزن ، فشار گاز سرپوش و فشار گاز حل شده در نفت می¬باشد. در حالت اول آبی که در زیر نفت در لایه نفتگیر قرار دارد تحت فشار زیادی است که از اطراف به آن وارد می¬آید، لذا به محض اینکه چاه به لایه نفت¬زا برسد فشار آب نفت روی خود را به درون چاه و از آنجا به روی سطح زمین می¬راند. در حالت دوم هم گازی که بطور آزاد مثل سرپوش یا کلاهکی روی نفت را در مخزن پوشانده است بر اثر فشار زیادی که به آن وارد می¬آید متراکم شده و میل به انبساط پیدا می¬کند که این میل به انبساط بصورت فشار به نفت درون مخزن تحمیل می¬شود و در اولین فرصت گاز با بیرون راندن نفت از مخزن منبسط شده و از فشار وارده می¬کاهد. مقداری گاز تحت فشار زیاد مخزن در نفت حل شده است که تمایل به آزاد شدن از فاز مایع دارد و به همین دلیل در هنگام آزاد شدن و خروج از مخزن مقداری از نفت را نیز همراه خود به سطح زمین هدایت می¬نماید، مانند بطری نوشابه پر گازی که درب آن بطور ناگهانی باز شود که در این حالت گاز موجود در بطری علاوه بر خروج از بطری مقداری از مایعات داخل بطری را نیز به همراه خود خارج می¬سازد. در عین حال این گاز محلول با کاهش فشار مخزن می¬تواند از نفت جدا گردیده و به شکل گاز سرپوش، افت فشار مخزن را جبران نماید. در ابتدای حفاری¬ها در ایران اکثر چاه¬های حفر شده جزو چاه¬های پر فشار منطقه به شمار می¬آمدند که با گذشت سال¬ها و بهره¬برداری¬های فراوان صورت گرفته اغلب میادین دچار افت فشار و در نتیجه کاهش بهره¬وری شده اند. لذا توجه به روش¬های جدید استخراج نفت و روش¬های مختلف ازدیاد برداشت نفت بیش از پیش از اهمیت برخوردار شده و در اکثر کشورهای نفت خیز دنیا به آن پرداخته می¬شود¬، تا هر چه بیشتر از این موهبت نهفته در زمین استفاده و برداشت از مخازن نفت را تا حد ممکن افزایش دهند. در ایران نیز در سالهای اخیر به تعدادی از روش¬های نو رو آورده شده که از جمله می¬توان به تزریق گاز در میادین آغاجاری، هفتکل و دورود یا تزریق آب در بلال اشاره کرد.