علل رافع مسئولیت کیفری

برای تشکیل هر جرم وجود سه رکن ضروری است، این سه رکن عبارتند از؛ رکن قانونی، رکن مادی، رکن روانی، که در صورت فقدان هر یک از آن‌ها، پدیده مجرمانه، منتفی است. با این حال ارتکاب هر جرمی لزوماً به اعمال واکنش‌های اجتماعی منجر نمی‌شود بلکه برای این کار ابتدا باید مسئولیت متهم احراز شود زیرا مجازات اشخاص غیر مسئول بیهوده و ناعادلانه است. بنابراین در مواردی علی‌رغم ارتکاب جرم توسط فرد به دلیل شرایطی که داراست، نمی‌توان او را مسئول و قابل مجازات دانست مانند شخصی که محجور است. همچنین در مواردی نیز با وجود شرایط مسئولیت در مجرم وی در قبال همکاری با ضابطان و دادرسان در کشف جرم یا دستگیری سایر متهمان از مجازات معاف می‌گردد، و یا در مجازات او تخفیف داده می‌شود. پس عواملی وجود دارند که با وجود ارتکاب جرم توسط فرد، او را غیر مسئول می‌سازند و مانع مجازات او می‌شوند یا مجازات کمتری را به فرد تحمیل می‌کنند؛ این عوامل که تحت عنوان «موانع مسئولیت کیفری» می‌باشند که مورد بررسی قرار می‌گیرند و عبارتند از: علل موجهه جرم، علل رافع مسئولیت کیفری و معاذیر قانونی. توجه به شباهت این سه عامل در مانعیت از مجازات نباید ما را از توجه به وجوه اختلاف آن‌ها باز دارد. در معاذیر چندان بحث ماهوی وجود ندارد زیرا در جرم بودن عمل و وجود شرایط مسئولیت کیفری در فاعل آن هیچ تردیدی نیست اما علل موجهه و علل رافع مسئولیت کیفری بیش از موارد دیگر قابل بحث هستند زیرا در تعاریف، مبانی و آثار با هم اختلاف عمده دارند و حتی در مورد ماهیت و مبانی برخی از مصداق‌ها‌ی آن‌ها نظیر اشتباه و اضطرار در میان حقوق‌دانان اختلاف نظر‌هایی وجود دارد. در حقوق کیفری انگلستان مصادیق مختلفی از علل رافع مسئولیت کیفری مورد بحث و بررسی واقع شده است که اگر چه این مصادیق در حقوق ایران هم مورد توجه مقنن واقع شده لیکن تحت عنوان‌ها، شرایط و برداشت‌های متفاوت لذا در کتاب حاضر به دنبال این هستیم که مصادیق علل رافع مسئولیت کیفری در حقوق ایران و انگلستان را نمایان ساخته و با ذکر وجوه اختلاف و اشتراک نقاط قوت و ضعف هر یک را نشان دهیم. اشخاص اعم از حقیقی و حقوقی نسبت به رفتار مجرمانه خود به دو دسته تقسیم می شوند. افراد دارای مسئولیت کیفری و افراد فاقد مسئولیت کیفری. اشخاص دارای مسئولیت کیفری کسانی هستند که با توجه به درک و اراده و اختیار خود مرتکب رفتار مجرمانه شده اند و می بایست مسئولیت رفتار خود را برعهده بگیرند. در مقابل حالات و عوامل مختلفی وجود دارد که رافع مسئولیت کیفری شخص می شود و از هرگونه ضمانت اجرای کیفری منع می شوند، ولی مسئولیت جبران خسارت وارده همچنان برعهده این افراد باقی است. این عوامل که از آن بحث شد، عوامل رافع مسئولیت کیفری نامیده می شوند و عبارتند از: صغر، جنون، اشتباه، اجبار، مستی و بیهوشی. کتاب پیش رو در سه فصل نگارش شده، برای بررسی هر موضوعی ابتدا لازم است به تعریف سپس فلسفه و مبانی آن پرداخت بدین خاطر یک فصل از این نوشتار را بدان اختصاص دادیم و سپس برای راحتی توضیح هرچه بهتر مطالب علل رافع مسئولیت کیفری را به دو دسته کلی که عبارتند از: علل درونی رافع مسئولیت و علل بیرونی رافع مسئولیت تقسیم کرده‌ایم، و هر یک را در یک فصل بررسی کرده و به توضیح آن پرداخته‌ایم. در فصل اول ابتدا به بیان مفاهیم مسئولیت کیفری و شرایط آن، هم‌چنین موانع مسئولیت کیفری پرداخته و موانع مسئولیت کیفری را طبق یک تقسیم‌بندی کلی به علل رافع مسئولیت کیفری و علل موجهه و معاذیر قانونی تقسیم کرده و به توضیح هر یک و تفاوت بین آن‌ها را بیان می‌دارد؛ سپس در قسمت مبانی، ابتدا به مبنای نظام حقوقی ایران و حقوقی انگلستان پرداخته و هم‌چنین مبانی مسئولیت کیفری و موانع آن را مورد بررسی قرار می‌دهد؛ در فصل دوم نیز براساس تقسیم بندی که در فصل اول صورت گرفته به بیان علل درونی مسئولیت کیفری از منظر حقوق ایران و انگلستان پرداخته شده و سپس وجوه اشتراک و افتراق هر یک از مصادیق را در دو نظام حقوقی بیان می‌دارد؛ و اما در فصل سوم به بیان علل بیرونی مسئولیت کیفری از منظر حقوق ایران و انگلستان پرداخته و وجوه اشترا ک و افتراق هریک از مصادیق را در دو نظام حقوقی ایران و انگلستان بیان می‌دارد.