بررسی ماهیت و رژیم حقوقی معاملات در بورس اوراق بهادار

در این فصل به مفهوم و تاریخچه و اقسام بورس که شامل مفهوم لغوی و اصطلاحی و تاریخچه بورس اوراق بهادار در جهان و ایران و به نوعی دوره فترت و رکود بورس و دوره رونق بورس تقسیم‌بندی می‌شود و اقسام بورس به بورس کالا و بورس ارز و پول خارجی، بورس انرژی، بورس اوراق بهادار قابل دسته‌بندی می‌باشد که در این میان بورسی که بیشتر از همه در این تحقیق ملحوظ نظر بوده و به آن بیشتر پرداخته می‌شود، بورس اوراق بهادار آن هم از حیث ماهیت و رژیم حقوقی آن می‌باشد.
مبحث اول) مفهوم و تاریخچه
واژه بورس هم در لغت و هم در اصطلاح دارای معانی خاص خود است. که آن را در چند گفتار مورد بررسی و تحلیل قرار می دهیم.
گفتار اول) مفهوم لغوی و اصطلاحی بورس
بند اول- مفهوم لغوی
بورس واژه‌ای فرانسوی که در فرهنگ‌های لغت به معنی محلی که در آن عملیات اوراق اعتباری و سهام انجام می‌شود. و همچنین در معنی مغازه یا بازار خرید و فروش مبادلات ارزی و گاهی مکان مبادله آمده است. در کل می‌توان گفت که واژه بورس از نام خانوادگی شخصی به نام «واندر بورس» اخذ شده که در اوایل قرن پانزدهم در شهر بروژ در بلژیک می‌زیسته و صرافان شهر در مقابل خانه او گرد هم می‌آمدند و به داد و ستد پول و کالا و اوراق بهادار می‌پرداختند. این امر موجب گردید تا مکان‌های مزبور به نام بورس معروف شوند. مثلا:ً «بورس نیویورک»، «بورس وال استریت».
بند دوم- تعریف اصطلاحی
در بازرگانی داخلی ایران، اصطلاح بورس به بازارهای اختصاصی کالاهای سرمایه‌ای، واسطه‌ای یا مصرفی اطلاق می‌گردد که در یک محدوده جغرافیایی واقع شده است و تعداد زیادی از عناصر عمده فروشی و خرده فروشی آن کالای خاص را دارند مانند بورس فرش در بازار تهران، بورس آهن، بورس سیمان و.. .برخی بورس را محلی می‌دانند که در آنجا اوراق بهادار یا کالاهای متحدالشکل برای خرید و فروش مورد عرضه و تقاضا قرار می‌گیرند. و بهای اوراق بهادار یا کالا در نتیجه عرضه و تقاضا تعیین و اعلان می‌شود. پس با توجه به تعریف فوق و تعاریف قبلی در کنار تعریف مقرر در ماده یک قانون بازار اوراق بهادار مصوب ۱۳۸۴ «بورس اوراق بهادار بازاری متشکل و خودانتظام است که اوراق بهادار در آن توسط کارگزاران و یا معامله‌گران طبق مقررات مورد داد و ستد قرار می‌گیرد. بورس اوراق بهادار در قالب شرکت سهامی عام تأسیس و اداره می‌شود.»، معاملات عمده و خرید و فروش سهام و اوراق بهادار در آن توسط کارگزاران یا معامله‌گران ویژه بورس انجام می‌گیرد که به نوعی مدت‌دار بوده و این نوع معاملات را می‌توان به معاملات بیع سلف تشبیه کرد که در آن «الف» و «ب» بر سر کشت و زرع محصول کشاورزی به مقدار مشخص و قیمت معین توافق می‌نمایند که پس از تحویل محصول در موقع مقرر ثمن معامله در مقابل مبیع تحویل گردد منتهی در اینجا ثمن معامله تحویل گردیده و فروشنده مکلف به تحویل مبیع است. با توجه به این موارد که بورس محتمل بوده و با احتمال همراه و این احتمال هم در نوسان کامل است، بورس به قمار تشبیه می‌شود و بدین لحاظ مخالفینی هم پیدا نموده است.
گفتار دوم: تاریخچه بورس اوراق بهادار
ایجاد و تأسیس بورس به گذشته و چند قرن پیش برمی‌گردد، که در اماکن متبرکه و زیارتگاهها و نزدیک معابر انجام می شد و در آنجا معاملات و معاوضه کالا با کالا صورت می‌گرفت. حال به بررسی تاریخچه پیدایش بورس اوراق بهادار در جهان و ایران خواهیم پرداخت.
بند اول) تاریخچه بورس اوراق بهادار در جهان
تاریخ پیدایش بورس به سال ۱۴۶۰ میلادی در شهر آنورس بلژیک می‌رسد و اولین بازار متشکل سرمایه به وجود آمد. فرم تکامل یافته‌ی نحوه مشارکت در سال ۱۶۰۲ میلادی و با تأسیس اولین شرکت سهامی عام در دنیا که یک شرکت چند ملیتی به نام کمپانی هند شرقی بود در تاریخ تجارت دنیا ثبت شد. «بورس اوراق بهادار به شکل آزاد» تا سال ۱۷۷۳ ادامه و انقلاب صنعتی بریتانیا را به ارمغان آورد و نیم قرن پس از آن «بورس اوراق بهادار لندن» همزمان با این فعّالیت‌ها در خیابان وال‌استریت نیویورگ نیز بوجود آمد.
بند دوم) تاریخچه بورس اوراق بهادار در ایران
بورس اوراق بهادار تهران در سال ۱۳۴۶ تأسیس گردید. این سازمان از پانزدهم بهمن ماه آن سال فعّالیت خود را آغاز کرد. طی یازده سال فعّالیت بورس تا پیش از انقلاب اسلامی در ایران تعداد شرکت‌ها و بانک‌ها و شرکت‌های بیمه پذیرفته شده از شش بنگاه اقتصادی با ۶/۲ میلیارد ریال سرمایه در سال ۱۳۴۶ به ۱۰۵ بنگاه با بیش از ۲۳۰ میلیارد در سال ۱۳۵۷ افزایش یافت. توسعه اقتصادی به عنوان نخستین رویداد، تصویب لایحه قانون اداره امور بانک ها در تاریخ ۱۷/۳/۱۳۵۸ توسط شورای انقلاب بود که به موجب آن بانک‌های تجاری و تخصصی کشور در چهارچوب خاص ادغام و ملی شدند. در چهارچوب برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی تجدید فعّالیت بورس اوراق بهادار تهران بعنوان زمینه‌ای برای سیاست خصوصی‌سازی مورد توجه قرار گرفت. با توجه به افزایش حجم فعّالیت در بورس طی سال‌های ۱۳۶۷ تا این اواخر تعداد بنگاههای اقتصادی در بورس تهران به بیش از سیصد شرکت افزایش یافته است. و شرکت‌های فعّال در بورس هم دو دسته شرکتهای تولیدی و سرمایه‌گذاری می‌باشند. با تصویب قانون جدید مالیاتهای مستقیم و قانون مالیات تعاون ملی برای بازسازی در اواخر سال ۱۳۶۷ و مهمتر از هر چیز تصویب قانون برنامه پنج ساله اول توسعه اقتصادی- اجتماعی و فرهنگی جمهوری اسلامی موجب رونق بورس اوراق بهادار تهران و رشد حجم معاملات شد. بنا به ضرورت، مقنن در ۱/۹/۱۳۸۴ قانون بازار اوراق بهادار وضع شد. و آیین‌نامه اجرایی آن در ۳/۴/۱۳۸۶ از سوی هیأت وزیران تدوین و تصویب گردید. و اساسنامه سازمان بورس و اوراق بهادار در ۱۴/۱۲/۱۳۸۴ توسط هیأت وزیران در اجرای ماده ۵ قانون بازار اوراق بهادار تصویب گردیده است.



بند سوم) تاریخچه سیر تحولات بورس اوراق بهادار ایران پس از انقلاب اسلامی تاکنون (تا دوران معاصر)
می‌توان این دوران را به سه دوره خاص الف) دوره فعالیت بورس تهران از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۸ (دوره فترت و رکود) ، ب) دوره رونق بورس سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۱،ج) از سال ۱۳۷۱ تا کنون، تفکیک نمود.
الف) دوره فعالیت بورس تهران از سال ۱۳۵۷ تا ۱۳۶۸ (دوره فترت و رکود)
در این دوره با بروز اعتصابات و تعطیلی واحدهای تولیدی و بازرگانی و مبارزات مردم بر علیه رژیم حاکم از اواسط سال ۱۳۵۷، که به دنبال آن یک دوره خروج سرمایه و ارز از کشور صورت گرفت، فعّالیت بورس به حالت تعطیل و رکود درآمد و معاملات روی اوراق قرضه، به دلیل «بهره‌وری مشخص»، ربوی تشخیص داده شد ، و به نوعی فعّالیتش دچار وقفه گردید.
ب) دوره رونق بورس از سال ۱۳۶۸ تا ۱۳۷۱
دوره رونق بورس را می‌توان طی دوره آبان ماه سال ۱۳۶۸ تا خرداد ماه سال ۱۳۷۸ دانست، که معاملات بورس شدیداً رو به افزایش نهاد. روند رو به رشد بودن بورس در کنار برنامه خصوصی‌سازی تا حال نیز ادامه دارد. با رونق بورس تعداد شرکت‌های فعّال در امر بورس تا سال ۱۳۷۱ به ۲۴۶ شرکت رسیده است.
ج) دوره رونق بیشتر بورس (۱۳۷۱ تا کنون)
توجه دولت به بورس در این دوره در قوانین ذیل متبلور است:
۱- تبصره ماده ۳۵ قانون بودجه سال ۱۳۷۸ کل کشور
۲- مواد ۹۴ و ۹۵ قانون برنامه سوم توسعه
در سال ۱۳۸۴ با تصویب قانون جدید ( ۱۳۸۴ ) ما شاهد روند رو به رشد بورس می باشیم به نحوی که نقاط قوّت آن را به شرح ذیل دانست:
۱- نظارت صحیح قانونی بر ارکان و نهادهای فعّال بازار سرمایه.
۲- تفکیک مقام عملیات از نظارت
۳- ساماندهی بازار اولیه
۴- ایجاد تنوع در ابزارهای مالی.
مبحث دوم) اقسام بورس
حسب نیازهای متعدد انسانها و جوامع مختلف به انجام معاملات، اقسام بورس را می‌توان در چهار دسته مشخص با عناوین: بورس کالا، بورس پولهای خارجی و بورس اوراق بهادار، بورس انرژی تقسیم‌بندی نمود.
گفتار اول- بورس کالا
می‌توان گفت که هر گاه کالاها در بورس مورد ارزشیابی، قیمت‌گذاری و خرید و فروش و معامله قرار گیرند آن را بورس کالا گویند. و بورس مزبور را با نام آن کالا نامگذاری نموده اند. در تعریفی دیگر آورده‌اند بورس کالا، «بورسی است که در آن پاره‌ای از کالاها که مصرف عمومی دارد و زود فاسد نمی‌شود در آن مورد معامله واقع شود و غالباً این کالاها از مواد اولیه و محصولات کشاورزی است. در همین معنی بورس بازرگانی هم بکار می‌رود.»