آثار عجم - جلد ۲

فرصت الدوله شیرازی، بنا به اظهار خود در سالهای پایانی سلطنت ناصری، یعنی در سال ۱۳۰۷ق دستور نقشه‌برداری و تهیه تصاویر از آثار باستانی و نقش‌های قدیمی و تعیین فاصله مناطق از یکدیگر، آن هم عمدتاً در فارس را از مقامات دولتی قاجار دریافت نمود. بر اساس آنچه از مطالب کتاب مستفاد می‌شود، فرصت‌الدوله در گام نخست شروع به مسافرت و نقشه‌برداری کرد، لیکن زمانی که یادداشت‌های خود را به تهران فرستاد بنا به دلایلی آن یادداشت‌ها از بین رفت، به همین دلیل پس از مدتی، ظاهرا در ۱۳۱۱ق مجددا اقدام به مسافرت و نگارش در سطحی وسیع‌تر نمود. سختی و صعوبت قضیه و دوباره‌نویسی با توجه به نداشتن و فقدان اولیه، بر اهمیت این کتاب افزود. فرصت در ۱۳۱۴ق مطالب کتاب خود را به اتمام رساند. کتاب از دو بخش تشکیل شده است؛ بخش نخست کتاب ضمن آنکه دربردارنده مطالب مختصری درباره عرفا و شعرای عرب و دانشمندان و حکمای ایرانی و یونانی از زمان قدیم است، عمدتاً به معرفی آثار باستانی موجود در فارس اختصاص یافته و آثار و ابنیه موجود در مناطق دیگر، از جمله بوشهر، خوزستان، کرمانشاه، همدان، مازندران، چهارمحال بختیاری، کهکیلویه وبویراحمد و اردبیل را نیز به اختصار توضیح می‌دهد. بخش دوم که نویسنده آن را «شیرازنامه» نامیده؛ شامل مطالبی درباره آثار ابنیه، محلات، دروازه‌ها، مساجد، مدارس مذهبی، بقاع مزارات و شرح حال برخی از دانشمندان، فقها، ادبا، اطباء صاحبان مشاغل، همچنین خوشنویسان، نقاشان، ادارات و اهل صنعت شیراز است. در بخش آخر کتاب نیز سلاطین و حکام شیراز از زمان امویان - از سال ۷۴ق - تا واپسین روزهای سلطنت ناصرالدین شاه؛ یعنی زمانی که فرصت‌الدوله کتاب را به رشته تحریر درآورده، نام برده شده‌اند.

ت‍ه‍ران‌: ام‍ی‍رک‍ب‍ی‍ر، ۱۳۷۷.