رباعیات حکیم عمر خیام با ترجمه به شعر انگلیسی از ادوارد فیتز جرالد

‍ زادروز "ادوارد فیتزجرالد"، مترجم رباعیات عمر خیّام نیشابوری به زبان انگلیسی
🔹ادوارد در ۳۱ مارس ۱۸۰۹ میلادی در انگلیس متولد شد. تحصیلات خود را در مدارس خصوصی و کالج ترینیتی دانشگاه کیمبریج در ۱۸۳۰ میلادی به پایان رسانید. او سپس در کلبه‌ای کوچک به نام "بولژ"، در نزدیکی خانه اشرافی خانواده‌اش زندگی بی‌آلایشی را شروع کرد و وقتش را به مطالعه و نوشتن نامه به دوستانش می‌گذراند. آغاز زندگی‌اش در این کلبه ساده، طبیعتا دوستی‌های جدیدی نیز به همراه داشت. یکی از این دوستان ادوارد، #بایلز_کاول بود که در آن موقع جوانی ۱۸ ساله بیش نبود. کاول که بعدها معلم فارسی فیتز جرالد شد، یکی از سرشناس‌ترین شرق شناسان انگلیسی است که به عنوان نخستین پروفسور زبان سنسکریت در دانشگاه کیمبریج انتخاب شد. فیتز جرالد و کاول در کریسمس در ۱۸۴۴ میلادی برای نخستین بار در منزل یکی از کشیشان آن منطقه با هم آشنا شدند. ادوارد زبان فارسی را از دوستش کاول می‌آموزد... او داستان لیلی و مجنون را به عنوان یک رمان شرقی به رشته تحریر درآورد. او در متن این داستان شعرهای مختلفی از نویسندگان ایرانی را به نثر ترجمه کرده و این قطعه مشهور سعدی یکی از آنها است:‌
بدو گفتم که مشکی یا عبیری
که از بوی دلاویز تو مستم
بگفتا من گلی ناچیز بودم
ولیکن مدتی با گل نشستم
◀ بنابراین این نخستین ترجمه ناخودآگاه فیتز جرالد از زبان فارسی بود... در واقع سعدی نخستین شاعر فارسی زبانی بود که توجه او را به خود جلب کرد. از آن زمان شروع به خواندن گلستان سعدی می‌کند. هرگاه اشکالی برایش پیش می‌آمد، فوری دست به قلم و کاغذ می‌برد و به دوستش کاول متوسل می‌شد و اگر هم برایش ساده بود باز به آنها نامه می‌نوشت و پیشرفت خود را در یادگیری زبان و ادبیات فارسی به آنها گزارش می‌داد و همچنین عقایدش را راجع به نویسندگان مختلف ایرانی و مترجمین آنها بیان می کرد. در نامه‌ای به به کاول می‌نویسد:
" من به سعدی انس گرفته‌ام و خیلی دوستش می‌دارم، اما او یکی از نویسندگانی است که نمی‌شود، آثارش را ترجمه کرد، زیرا وجه تمایز چندانی میان آنها نیست که بشود آنها را تجزیه و تحلیل کرد و به زبانی دیگر برگرداند ".
◀ همزمان با خواندن گلستان، او نسخه‌ای خطی از شاهنامه را خریداری می‌کند، تا فارسی ناب را بخواند. حافظ، بعد از سعدی و فردوسی بود که فیتز جرالد به اشعارش توجه خاصی از خود نشان داد. نخستین برخورد او با حافظ به مانند شاعران دیگر فارسی زبان، از طریق دستور زبان فارسی جونز بود. جونز در این کتاب و در رساله‌های دیگر درباره ادبیات فارسی از اشعار حافظ مثال بسیار آورده و تعداد زیادی از غزل‌های حافظ را به زبان‌های انگلیسی، فرانسه و لاتین برگردانده است. او سپس به آشنایی با رباعیات خیام می‌پردازد. فیتز جرالد در مرحله نخست آشنایی‌اش با خیام، او را "کافر اپیکوروسی" که حدود ۵۰۰ سال قبل از وی زندگی می‌کرده می‌خواند، اما بعد از شناخت بیشتر خیام با او اظهار همدردی می‌کند و خواندن رباعیات را در دوران ازدواج دردناکش تسکین دهنده می‌یابد. در این باره به کاول می‌نویسد:
" حقیقت این است که از بعضی لحاظ عمر پیر بیشتر به من تعلق دارد تا به تو، من و او خیلی به هم نزدیکیم، مگر این طور نیست؟ تو تمام زیبایی او را می‌بینی، اما نمی‌توانی آنطور که من او را احساس می‌کنم، احساس می‌کنی ".
◀ از همان ابتدا که فیتز جرالد به عمر پیر دل بست، تصویری از یک شعر چوپانی را که به گونه‌ای موزاییک مانند از رباعیات پراکنده ساخته می‌شد، در ذهن مجسم می‌کرد و بالاخره نیز با تشویق و راهنمایی‌های دایمی کاول موفق شد آن را به پایان رساند. فیتز جرالد خود به خوبی آگاه بود که در ترجمه‌اش از اصول علمی پیروی نمی‌کند،‌اما فکر می‌کرد از لحاظ فرم و خیلی جزییات دیگر کارش می‌بایست برای کاول شایان توجه و جالب باشد. او می‌دانست با این برگردانش فقط بعضی از خصوصیات خیام را نشان داده است. شاهکار فیتزجرالد، تنها در معرفی بعضی از افکار و فلسفه این شاعر ایرانی به دنیای غرب نیست؛ بلکه همچنین در سرودن شعر انگلیسی بسیار زیبا و نابی است که از مرتب کردن رباعیات مجزا درست شده است. این نوع برگردان امروزه در اصطلاح نقد ادبی، "تقلید" نامیده می‌شود... او در سال ۱۸۸۳م، در ۷۴ سالگی درگذشت.
محمد امیری؛ مدیر کانال کتابهای ممنوعه
🆔 @ketab_mamnouee
♦️منابع:
۱. افسانه‌ها و داستان‌های ایرانی در ادبیات انگلیسی، در سده‌های هیجدهم و نوزدهم میلادی تا سال ۱۸۹۵ (پژوهشی در ادبیات تطبیقی)، ۱۳۶۸، ترجمه کوکب صفاری (صورتگر)، تهران، دانشگاه تهران.
۲. طباطبایی، محمد،۱۳۶۷، فرهنگ اصطلاحات صناعات ادبی، مشهد، آستان قدس رضوی.
🆔 @ketab_mamnouee