ایلام و تمدن دیرینه آن

*آثار تاریخی و گردشگری استان ایلام*
استان ایلام در حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد جزیی از سرزمین عیلام باستان بوده است. در زمان هخامنشیان از متصرفات کوروش گردید. در زمان ساسانیان جزو سرزمین پهله یا پهلو یعنی استان بزرگ که بعدا اعراب آن را جبال نامیده بودند. در اواخر قرن چهارم قمری حسنویه کرد بر لرستان و ایلام فعلی حکومت کرد و تا اوایل قرن ششم حکومت این خاندان ادامه یافت.
*استان ایلام*
استان ایلام در حدود ۳۰۰۰ سال پیش از میلاد جزیی از سرزمین عیلام باستان بوده است. در زمان هخامنشیان از متصرفات کوروش گردید. در زمان ساسانیان جزو سرزمین پهله یا پهلو یعنی استان بزرگ که بعدا اعراب آن را جبال نامیده بودند. در اواخر قرن چهارم قمری حسنویه کرد بر لرستان و ایلام فعلی حکومت کرد و تا اوایل قرن ششم حکومت این خاندان ادامه یافت.
از سال ۱۳۰۹ شمسی در تقسیمات کشوری، ایلام جزو استان پنجم یعنی کرمانشاه گردید که بعدها به عنوان استانی مستقل در آمد.
بر اساس آخرین تقسیمات کشوری این استان شامل ۷ شهرستان می باشد: ایلام ، ایوان، شیروان و چرداول (سرابله)، دره شهر، آبدانان، مهران و دهلران.
این استان ۴۲۵ کیلومتر با کشور عراق مرز مشترک دارد.
*آبدانان*
آبدانان یکی از شهرهای مهم استان ایلام و مرکز شهرستان آبدانان است. این شهر به طبیعت بکر، خاک حاصلخیز و جاذبه‌های باستانی شهرت دارد. آبدانان در دامنه جنوبی کبیرکوه و در دره‌ی رودخانه‌ی آبدانان واقع شده است. دره‌شهر از شمال‌شرقی، بخش میمه دهلران از شمال، دهلران از غرب و اندیمشک از جنوب در همسایگی این شهر قرار گرفته‌اند.
آبدانان تابستان‌های گرم و زمستان‌های سرد دارد و تقریبا در ۲۰ روز از فصل زمستان یخ‌بندان و در ۲۰ روز از فصل تابستان، آب‌وهوای بسیار گرم تابستانی را تجربه می‌کند. به دلیل وجود آب کافی و خاک حاصل‌خیز، بهار زیباترین و بهترین فصل سفر به این منطقه است.
آبدانان در سال ۱۳۷۴ به طور رسمی از دره‌شهر جدا و به عنوان یک شهرستان مستقل در تقسیمات کشوری ثبت شد.
با وجود آن‌که آبدانان دارای معادن عظیم نفت، گاز، گوگرد و چشمه‌های آب‌گرم است، بهره‌برداری چندانی از این منابع صورت نگرفته است و هم‌اینک مهم‌ترین صنعت مردم منظقه کشاورزی و پرورش دام است.
مقاصد گردشگری آبدانان شامل جاذبه‌های تاریخی و طبیعی است. قلعه هزاردر، پشت‌قلعه، قلعه هزارانی، بقایای شهر باستانی جولیان (یا به زبان محلی ژیلیو)، مجموعه تاریخی پنج‌برادر مورموری، شهر تاریخی تلور و شهر تاریخی سراب از مهم‌ترین مقاصد تاریخی و باستانی این شهر است. هم‌چنین دریاچه دوقلوی سیاه‌گاو(سیاگ‌او)، آبشار ماهوته، غار مژاره، منطقه توریستی چم‌چالان و تفرجگاه طبیعی دینارکوه جاذبه‌های طبیعی آن را تشکیل می‌دهند.
موقعیت مکانی این شهر و قرارگرفتن در دره‌ی میان دو کوه دینارکوه و کبیرکوه، راه‌های ارتباطی آبدانان به مناطق اطراف و مرکز کشور را با دشواری روبه‌رو کرده است. مهم‌ترین راه ارتباطی آبدانان با مناطق اطراف، مسیر آبدانان به دره‌شهر است که با وجود پرپیچ‌وخم بودن، در فصل بهار با مناظر زیبا و بکر به یکی از مقاصد گردشگری این شهر تبدیل شده است.
این موقعیت مکانی خاص و دشواری راه‌های ارتباطی، البته جذابیت‌هایی نیز برای منطقه به همراه داشته است که از آن جمله می‌توان به طبیعت بکر و پوشیده از درختان بلوط، بادام کوهی، پسته کوهی، زالزالک، انجیر کوهی و گیلاس وحشی اشاره کرد.
جمعیت اصلی این شهر را اقوام «لر» و «لک» تشکیل می‌دهند که شغل بیشتر آنها کشاورزی و دام‌داری و مذهب آنها شیعه‌ی جعفری‌ است.
طبیعت آبدانان پوشیده از درختان پسته‌ی کوهی‌ است که در زبان محلی «بَنه» نامیده می‌شود و از خوراکی‌هایی است که مسافران به عنوان سوغات از این شهر تهیه می‌کنند. گیوه، گلیم، عسل کوهی، شیرینی‌ها و نان‌های محلی و ترخینه از دیگر سوغاتی‌های آبدانان است.
*امامزاده سید صلاح الدین محمد*
بقعه امامزاده سید صلاح‌الدین محمد(ع) یکی از اماکن زیارتی و گردشگری شهرستان آبدانان استان ایلام در ایام مختلف سال به ویژه عید نوروز پذیرای خیل کثیری از زائران و عاشقان اهل بیت(ع) از نقاط مختلف استان و کشور است.
بنا به اسناد و روایات دوران زندگانی امامزاده سیدصلاح الدین محمد(ع) مطابق و مقارن با حیات طیبه امام رضا(ع) بوده و دوران حیات ایشان بین سده‌های 200 الی 300 هجری قمری است.
بر اساس اعتقاد و باورهای مردم، امامزاده سیدصلاح الدین محمد(ع) دارای کرامات و عنایاتی فراوانی است که نجات دادن افراد از دست سارقان، شفای مریض، رؤیاهای صادقانه، نجات از مرگ حتمی از جمله کرامات ذکر شده در است.
ساخت بنای اصلی این بقعه مربوط به قرون هفتم یا هشتم هجری در زمان سلجوقیان است و در سال 1372 با زیربنای 50 متر مربع بازسازی شده است.
*قلعه جولیان*
جولیان که توسط محلیان با نام «ژیلیو» خوانده می‌شود در دامنه کبیرکوه قرار دارد و دارای قدمتی بیش از ۱۵۰۰ سال می‌باشد.بر روی تپه ماهور طبیعی مشرف بر این شهر باستانی آثاری از این قلعه قدیمی قرار دارد که بصورت دژی مستحکم ساخته شده‌است و این بنا با سنگ و گچ و به خصوص قلوه سنگ ساخته شده است
بقایای این قلعه بر روی تپه نسبتاً مرتفع باقی مانده است. این آثار متعلق به دوران ساسانی است.
*کاخ فلاحتی*
کاخ فلاحتی ایلام یکی از آثار به جا مانده از دوران قاجار است که می توان آن را در لیست زیباترین بناهای بازمانده از قاجار قرار دارد. در دوران قاجار ایلام به خاطر این که مقر تابستانی والی بود به لرستان پشتکوه شهرت یافته بود که در سال ۱۳۰۷ شمسی به ایلام تغییر یافت.
این کاخ بنا به ‌دستور والی غلامرضاخان در سال ۱۳۲۶ هجری قمری (یا ۱۲۷۸ شمسی) احداث شده است. قبل از این که کاخ احداث شود در این زمین و اطراف آن باغ های پر از میوه و فضای فوق العاده دل نشین قرار داشت که احتمالا به همین دلیل هم برای ساخت کاخ فلاحتی ایلام انتخاب شده است.
*قلعه والی*
قلعه والی یکی از شاخص‌ترین آثار تاریخی ایلام است که از زمان حکومت قاجار بر جای مانده است.
قلعه والی در سال ۱۳۲۶ هجری قمری و به دستور «غلام رضا خان والی» در محله‌ای به نام «حسین‌آباد فیلی» که به‌عنوان «ده بالا» مشهور بوده، احداث شد. این قلعه در زمینی به بزرگی ۲۵۰۰ مترمربع ساخته شده است. اینگونه به نظر می‌رسد که هدف غلام رضا خان والی از احداث این قلعه، ساخت مکانی برای اقامت خود در فصل تابستان بوده است.
بعد از این که ساخت قلعه والی به پایان رسید، غلام رضا خان دستور داد تا کتیبه‌ای به طول ۱۸۰ سانتی‌متر به خط نستعلیق حکاکی و سپس بر بالای ورودی شرقی بنا نصب شود، ولی در جریان جنگ تحمیلی این کتیبه سقوط کرد و هم‌اکنون نیز در بخش دیگری از قلعه نگهداری می شود.
*قلعه قیران*
قلعه قیران یکی از قلعه‌های تاریخی در کشور ایران است که در شهر ایلام بالای کوه قیران که مشرف به ناحیه جنگلی بسیار زیبایی که به ششدار یا ششدان معروف است، بنا نهاده شده است. ساختمان قلعه و کوه آن، منظره زیبایی را برای شهر ایلام ایجاد کرده‌است. قلعه قیران به عنوان نمادی برای شهر ایلام به کار می رود. این قلعه مربوط به دوره اشکانیان تا دوران‌‌های تاریخی پس از اسلام است.دسترسی به این قلعه به دلیل این که بالای کوه قرار دارد، آسان نیست ولی از این قلعه منظره زیبایی از شهر ایلام و جنگل‌های اطراف را خواهید دید.این منطقه را به لحاظ جلوه‌ای طبیعی باید در زمره یکی از بهترین نقاط کوهستانی کشور به شمار آورد.
*گورستان چنار*
گورستان‌ چنار یکی از مکان‌های تاریخی و جاهای دیدنی ایلام است. این‌ گورستان‌ باستانی در ناحیه‌ چنارباش‌ ایلام واقع‌ شده‌ و به‌ هزار سال‌ قبل‌ از میلاد تعلق ‌دارد. در این‌ ناحیه‌، تعدادی گور کشف‌ شده که‌ بنا به‌ رسم‌ آن‌ زمان‌، مردگان‌ آن‌ درون‌ خمره‌های کوچک و بزرگ‌ دفن‌ شده‌ بودند و لوازم‌ و اشیا مرده‌ نیز کنار او داخل‌ خمره‌ قرار داشته‌ است‌.
*گورستان کان گنبد*
گورستان‌ کان‌ گنبد در ۳۰ کیلومتری جنوب شرقی شهرستان ایلام و در مسیر راه ایلام به ارکواز ملکشاهی واقع است. این گورستان در دامنه یکی از پشته‌های کوه شاه‌ نخجیر، از رشته‌های فرعی کبیرکوه، واقع شده و طول و عرض تقریبی آن، هر کدام ۳۵۰ متر است. این پشته ترکیبی از صخره و خاک است و گورها عمدتاً در بالا و دامنه آن مشاهده می‌شوند. این اثر که به‌عنوان یکی از جاهای دیدنی ایلام شناخته می‌شود، در تاریخ ۱۷ بهمن ۱۳۷۹ با شماره ثبت ۳۰۴۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
*سنگ نوشته تخت خان*
در شهرستان ایلام بخش صالح آباد در منطقه ی خوش آب و هوای بانروشان سنگ نوشته ای باستانی با عنوان سنگ نوشته تخت خان وجود دارد که در تاریخ 1381/11/7 با شمارهٔ ثبت 7999 به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
این سنگ نوشته حجیم و مکعبی شکل که نمای غربی آن در بلندی 5.2 متری قرار دارد، مربوط به دوران قاجار میباشد.
این کتیبه در ابعاد 145×190 سانتی‌متر میباشد. برای نوشتن این نوشته ها روی سنگ ابتدا آنرا حدود دو سانتی‌متر تراش داده اند تا یک سطح صاف و یکنواخت روی سنگ ایجاد شود و بعد با تراش دادن مجدد حروف و کلمات را برجسته نموده‌اند.
خط سنگ نوشته تخت خان ایلام از نوع نستعلیق و با گرایش به سوی نستعلیق شکسته می باشد که از نظر نگارش و حکاکی یکی اززیباترین کتیبه ها در نوع خود به شمار می رود.
متن این کتیبه خلاصه ای است از شجره نامه والیان و شرح برخی از خدمات عمرانی غلامرضا خان والی است(غلامرضا خان والی کسی است که در سال 1325 هـ.ق دستور نوشتن این کتیبه را داد).
سنگ نوشته تخت خان در منطقه ای واقع شده است که به دلیل آب و هوای خوب وهمچنین وجود چشمه آب مکان بسیار مطلوبی برای استراحت و تفریحگاه والیان ایلام بوده است.
*دره شهر (سیمره)*
دره شهر یکی از شهرهای کوهپایه‌ای استان ایلام در غرب ایران است. از دوره مس سنگی تمدن در این شهر وجود داشته است. دره شهر در طول تاریخ صحنه نبرد و کشمش‌های بسیاری بوده و آبادانی و ویرانی‌های بسیاری را به خود دیده است. بزرگ‌ترین شهر تاریخی غرب ایران در دره شهر قرار دارد. همچنین به دلیل فراوانی و تنوع قلعه‌های تاریخی دره شهر به شهر قلعه‌های ایران شهرت یافته است. از لحاظ زمین‌شناسی نیز بزرگ‌ترین ژئوپارک جهان در این منطقه قرار دارد. در استان ایلام بیشترین آثار تاریخی مربوط به دوران ساسانی است و دره شهر قطب تاریخی استان ایلام محسوب می‌شود. اهمیت تاریخی دره شهر به حدی است که مورخان آن را به نام اولین شهر تاریخی دوره ساسانی نامیده‌اند.
در حقیقت نام پیشین دره شهر، سمیره و نام پیشین سمیره، ماداکتو بوده است. پس از ویرانی ماداکتو و افول آن در زمان هخامنشیان، این شهر با نام سمیره در دوران ساسانیان مجدد به اوج و شکوفایی رسید. سیمره شهری باستانی در حاشیه شرقی شهرستان کنونی دره‌شهر، غرب رودخانه سراب و در دامنه کبیرکوه واقع شده است. این شهر باستانی بزرگ‌ترین محوطه تاریخی استان ایلام و از جمله جاهای دیدنی دره شهر است. قدمت این شهر باستانی حدودا به ۱۴۰۰ سال پیش به اوایل قرون اسلامی و اواخر دوران ساسانی بازمی‌گردد و مرکز ایالت مهرجان‌قذق یا مهرجان‌کدک بوده‌ است و به عبارتی پایتخت تابستانی حکومت آن دوران محسوب می‌شده است.
*آتشکده چهارطاقی*
این اثر در شهرستان دره شهر بر روی تپه بنای یک آتشکده به صورت چهار طاقی باقی مانده است. این بنا را در محل طاق می گویند. این بنا تماماً با قلوه سنگ و گچ ساخته شده است و مربوط به دوران ساسانی است. شاید پس از کاخ ها،
آتشکده ها مهمترین آثار بر جای مانده از دوره ساسانیان باشد. این بناها مکانی برای گرامی داشت آتش مقدس و مراسم مذهبی بوده اند و لذا از نظر معماری مبتنی بر اصول خاص و ویژه هستند.
شهرستان دره شهر از توابع استان ایلام دارای آثار تاریخی متعددی از دورانهای مختلف تاریخی به خصوص ساسانی و قرون اسلامی است و هر وجب خاک این شهرستان جای آثار تاریخی به چشم می خورد.
*پل گاومیشان*
پل گاومیشان به دوره ساسانیان تعلق دارد. این پل در فاصله ۳۰ کیومتری دره شهر و در مرز بین دو استان لرستان و ایلام، روی رودخانه سیمره واقع شده است. در حالی که بیش از ۹۰ درصد سازه این پل در استان لرستان قرار دارد؛ اما این اثر در تاریخ ۳ اسفند ۱۳۷۷ با شماره‌ی ثبت ۲۲۲۲ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران در محدوده استان ایلام به ثبت رسید.
(تنگه بهرام چوبینه*
یکی از این جاذبه‌های طبیعی فراوان، تنگه بهرام چوبین نام دارد که در اطراف شهر دره شهر قرار دارد. دره شهر، شهری در کوهپایه کبیرکوه و در حاشیه رود سیمره است.
داخل تنگه بهرام چوبین و همچنین محدوده پشت آن، محیط بسیار مناسب و بکری برای حضور متعدد حیوانات و پرندگان مختلف است. بر اساس روایت‌های قدیمی، بهرام، سردار ساسانی در روزگاران قدیم برای شکار به این تنگه می‌آمده است. همچنین این تنگه در یکی از مناطق سرسبز و خوش آب و هوای استان ایلام قرار گرفته است، از این سو بهرام برای خوش گذرانی و تفریح با چاشنی شکار این منطقه را مقصدی جذاب برای خود می‌دیده است.
*قلعه شیاخ*
‌قلعه‌ شیاخ (شاخ)، در زرین‌آباد بزرگترین قلعه‌ی تاریخی استان ایلام است.
‌به گزارش ایسنا، ‌قلعه تاریخی شاخ بزرگترین قلعه موجود استان در منطقه کوهستانی و گرمسیری بخش زرین آباد دهلران در میان تپه ها ورودهای شاخ و دره شور واقع شده که در یک نگاه کلی این اثر در حد فاصل رودخانه بزرگ میمه در جنوب و ارتفاعات تخت پیران در شمال آن قرار کرفته است.
باروی بزرگ، طویل ومستحکم آن اهمیت این بنا را دو چندان نموده که از ویژگی‌های منحصر این بنا نسبت به دیگر قلعه‌ها دراستان و حتی در سطح کشور است.
این اثر تاریخی که بر سر یکی از راه‌های فرعی باستانی منطقه پشتکوه به خوزستان، پیشکوه‌ و عراق قرار گرفته، به لحاظ موقعیت قرارگیری، عظمت واستحکام باروی و کابری خاص آن (نظامی- مسکونی) ونزدیکی به عراق پایتخت ساسانی اهمیت و جایگاه ویژهء آن را در دوران حیات خود می‌رساند.
*غار خفّاش*
غار خفاش از غارهای استان ایلام است که در نزدیکی شهرستان دهلران قرار دارد. طول غار 255 متر، عرض آن 30 متر و ارتفاع آن 50 متر است. این غار محل زندگی هزاران خفاش است که نام خود را از ساکنان عجیب خود گرفته است. غار در سه کیلومتری شمال شرقی دهلران در دامنه‌ی کوهی ( رشته کوه دینارکوه) مشرف به دره و چشمه‌های آب گرم دهلران قرار دارد.
در دنیا بیش از هزار نوع خفاش وجود دارد. در غار خفاش دهلران بیش از سه هزار خفاش از هفت گونه مانند خفاش دمدار، خفاش بال پهن و دم موشی زندگی می‌کنند که باعث شده این غار فرصت بسیار مناسبی برای محققان باشد تا در مورد این پستاندار پرنده تحقیق و مطالعه کنند.
*قلعه سام*
قلعه سام از آثار تاریخی ایلام به‌شمار می‌رود و در شهرستان چرداول قرار دارد. این مجموعه از سه بخش مرتبط به یک‌دیگر و در عین حال با فاصله و مستقل تشکیل می‌شود. قدمت تاریخی قلعه نیز به در دوره‌ای حد فاصل اواخر دوره پارت‌ها و اوایل دوره ساسانی بازمی‌گردد. از آنجا که قلعه در صعب‌العبورترین بلندی‌های کوه بنا شده است، معماری این قلعه جنبه نظامی و دفاعی دارد. همچنین طراح یا معمار برج‌ها، اتاق‌ها و ورودی‌ها را با توجه به موقعیت طبیعی صخره‌ها احداث کرده است. با سبک معماری دوره ساسانیان، مصالح ساختمانی مورد استفاده در قلعه سام شامل سنگ، گچ، ساروج، ملات و در بعضی قسمت‌ها گل می‌شود. این اثر در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره‌ی ثبت ۷۹۹۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
*غار زینه گان (غار بهشت)*
غار شگفت‌انگیز زینه گان در ۵ کیلومتری جنوب خاوری (شرقی) شهر صالح‌آباد و در فاصله ۵۲ کیلومتری شهر ایلام قرار گرفته است.
این غار روباز که بیش از یک کیلومتر طول دارد، دارای آب فراوان، دهلیزهای آب‌گیر، قندیل‌های متعدد و آبچک‌های طبیعی و بسیار دیدنی است. هوای سرد و مطبوع داخلی غار هر فردی را شگفت‌زده می‌کند؛ زیرا منطقه صالح‌آباد در تابستان بیش از ۴۰ درجه گرما دارد و اختلاف هوای بیرون غار با درون آن تقریبا به ۲۰ تا ۳۰ درجه می‌رسد! تفاوت عجیب دمای هواى خنک این غار با بیرون آن به حدى است که این غار عنوان «غار بهشت» را به خود اختصاص داده است. میانه غار به شکلی است که گویی باران می‌بارد و بوی سبزه و گل‌ها در کنار نم باران در درون غار روح و تن را مدهوش می‌کند و حس سرزندگی را به انسان می‌بخشد.
*آتشکده کوشک قینقر*
آتشکده کوشک قینقر مربوط به دوره ساسانیان است و در شهرستان مهران، بخش ملک شاهی، روستای گنبد پیر محمد واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۷ اسفند ۱۳۸۷ با شمارهٔ ثبت ۲۶۴۶۸ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.در ارتفاعات کوه پشمین قنقیر ملکشاهی مهران آثاری از یک آتشکده ساسانی دیده میشود . ارتفاع سقف این آتشکده ۵ متر و مساحت آن ۲۷ متر میباشد.این آتشکده چهار در ورودی دارد و در کنار باغی زیبا با درختان زیتون و چشمه ای واقع است و مجموعه ای زیبا را تشکیل داده است . بر ساختمان این آتشکده آسیبهای زیادی وارد شده است.