مقدمه ای بر نظریه های گفتمان

گفتمان (discourse) ازجمله مفاهيم مهم و كليدي است كه در شكل دادن به تفكر فلسفي، اجتماعي و سياسي مغرب زمين در نيمه ي دوم قرن بيستم، نقش به سزايي داشته است. اگرچه قرون وسطا و اين مفهوم در ادبيات فلسفي اجتماعي به ويژه دوران مدرن، كاربرد فراواني داشته و آن را در نوشته هاي« ماكياولي » ، « هابز » و « روسو » نيز مي توان يافت؛ اما در چند دهه ي اخير نيز متفكراني چون« اميل بنونيسته » ،« ميشل فوكو » ، « ژاك دريدا » و ديگر متفكران برجسته ي معاصر غربي، معنايي متفاوت به خود گرفته است.
گفتمان را به مثابه ي حوزه ي خاص كاربرد زباني به كمك نهادها و تأسيساتي كه گفتمان به آن ها مربوط است و نيز بر اساس موقعيت يا موضعي كه گفتمان از آن برمي خيزد و موضع يا جايگاهي را براي گوينده در نظرمي گيرد، مي توان مشخص كرد؛ ليكن اين موضع يا جايگاه، به خودي خود و به طور مستقل وجود ندارد؛ بلكه مي توان آن را ديدگاه يا موضعي دانست كه هر گفتمان با توجه به رابطه ي خود با گفتمان مخالف ديگر اتخاذ مي كند. بدين ترتيب، هر گفتمان به طور مستقيم يا غيرمستقيم ، از طريق رابطه ي آن با گفتماني ديگر و مخاطب ساختن گفتماني ديگر به اجرا در مي آيد. وانگهي! هر گفتمان به مسايل، موضوعات و اهداف معيني مي پردازد و مفاهيم و مضامين خاصي را وجهه ي نظر قرار مي دهد؛ در حالي كه مفاهيم ديگري را كنار مي گذارد.
گفتمان هاي مختلف، مفاهيم (Concepts) و مقولات (Categories) مختلفي ارايه مي كنند. پاره اي مواقع، مي توان مفاهيمي را كه در چارچوب يك گفتمان ارايه شده كند، برگرفت و آن را در گفتماني ديگر بازانديشي و ارا يه نمود ؛ ولي هميشه چنين نيست.هرآن چه كه به چيزي دلالت كند يا داراي معني باشد، مي توان آن را به عنوان بخشي از گفتمان تلقي نمود. معاني، در فرايندهاي فني، نهادها، الگوهاي رفتاري عام، اَشكال مختلف انتقال، انتشار و پخش و صورت هاي متفاوت آموزشي تربيتي نهفته اند.
گفتمان هاي متفاوت، نظام هاي متفاوتي مي سازند . امكانات لازم براي معني، جفت و جور و محكم مي شوند و به كمك موضع اجتماعي و نهاديني كه گفتمان از آن برمي خيزد (و نه از طريق ساختار اصطلاحات و تعابير مثبت ) در قالب معاني معيني قرار مي گيرند (يا معاني مشخصي پيدا مي كنند): واژه ها، كالمات، تعابير، اصطلاحات، فرضيات و نظاير آن بر حسب موضعي كه توسط كارورزان يا استفاده كنندگان آن ها اتخاذ مي شود، معناي خود را تغيير مي دهند.