رساله حنین بن اسحق الی علی بن یحیی فی ذکر ما ترجم من کتب جالینوس

به تصحیح: مهدی محقق

متن عربی با ترجمه فارسی

رسالة حنین بن إسحق إلى علی بن یحیى فی ذکر ما ترجم من کتب جالینوس ، از آثار ابوزید حنین بن اسحاق بن سلیمان بن ایوب عبادى - پزشک و متکلم مسیحى نسطورى و مهم‌ترین مترجم آثار یونانى به عربى و سریانى در قرن سوم - است که در آن، فهرستى از کتاب‌هاى جالینوس را که به زبان عربى و سریانى ترجمه شده و همچنین فهرستى از کتاب‌هایى را که جالینوس در شرح و تفسیر کتاب‌هاى بقراط درباره علم پزشکى نوشته، به زبان عربى آورده و هرکدام را به‌اختصار معرفى کرده و در مجموع، تعداد 129 کتاب را فهرست کرده و شناسانده است.
این اثر را مهدى محقق، تصحیح و ترجمه به فارسى کرده و مقدمه‌اى عالمانه بر آن افزوده است و نیز عنوان فرعى و فارسى ذیل را براى معرفى به فارسى‌زبانان به آن افزوده است: «کهن‌ترین فهرست در جهان اسلام».
این اثر دربردارنده متن عربى رساله حنین بن اسحاق و ترجمه فارسى آن است.
مصحح در مقدمه‌اش که زمان و مکان نگارشش را مشخص نکرده، چنین آورده است: «... از حنین بن اسحق، رساله‌اى باقى مانده که آن را به على بن یحیى نوشته و در آن آثار جالینوس را که به زبان سریانى و عربى ترجمه شده، یاد کرده است. این رساله قدیم‌ترین فهرست اسلامى موجود و درعین‌حال نخستین کتابى است که اسلوب و روش ترجمه در اسلام در آن به‌طور دقیق و علمى ثبت و ضبط شده است. نسخه منحصربه‌فردى از این رساله در کتابخانه ایاصوفیه به شماره 3631 تحت عنوان: «رسالة إلى علی بن یحیى فی ذکر ما ترجم من کتب جالینوس بعلمه و بعض ما لم یترجم»، موجود بوده و خاورشناس آلمانى Bergshtrasser آن را به زبان آلمانى ترجمه و همراه با متن عربى در سال 1925 در لیپزیک به طبع رسانده است. حنین در این رساله متجاوز از صد و بیست اثر از جالینوس را یاد مى‌کند و در هریک کیفیت فراهم آوردن نسخه و ترجمه و مقابله و تهذیب و اصلاح کتاب را بیان مى‌دارد و نیز نام مترجم را با ارزیابى علمى از کارش و همچنین نام کسانى را که امر ترجمه به خواهش و تشویق و حمایت آنان صورت پذیرفته در رساله مى‌آورد. چنان‌که یاد شد، چون رساله حنین کهن‌ترین سند موجود درباره دوره ترجمه علوم و فنون در اسلام است و مطالبى در آن است که در هیچ جاى دیگر یافت نمى‌شود، نام کسانى که در رساله آمده به ترتیب الفبایى با قید اینکه مترجم یا مشوّق و یا اصلاح‌کننده (ویراستار) بوده‌اند، یاد مى‌شود...»
گفتنى است که نویسنده خودش در مقدمه‌اش یادآور شده است که خود جالینوس، کتابى در فهرست کتاب‌هاى پزشکى خودش نوشته و نام آن را «فینکس»؛ یعنى فهرست نهاده است. امروزه به‌جاى فینکس، ایندکس و در فارسى نمایه مى‌گویند.