مباحث اصولی

آنچه در این مکتوب ملاحظه می‏فرمایید مباحث ایشان در حوزه اصول فقه است، که مربوط به عرصه شریعت و روش استنباط احکام فقهی است و لذا به بعد رفتاری وجود انسان مرتبط است، با این توضیح کوتاه به معرفی بیشتر مطالب کتاب حاضر می‏پردازیم.
مسلّم است که یکی از برجسته‏ترین ویژگی‏هاى قوانین جاودانهٔ اسلام، گستردگى افق‏هاى قانون‏گذارى آن است. هیچ مسئله کوچک و بزرگى در زندگى فردى و اجتماعى انسان‏ها نیست مگر آن‏که قوانین اسلام آن را در بر گرفته و حدود و جایگاه آن را مشخص نموده است، اما همه احکام اسلام در روشنى و صراحت، یک‏سان نیستند و براى دست‏یابى به بسیارى از آن‏ها به اجتهاد و استنباط احکام شرعى نیاز است. براى اجتهاد نیز ضوابط و شیوه‏های علمى وجود دارد که آن‏را منظم و قانون‏مند کرده است؛ این ضوابط در دانشی به نام «علم اصول فقه» فراهم آمده است. حضرت امام محمد باقر و امام جعفر صادق’ پایه‏گذاران این علم هستند. روایاتى که از آن دو بزرگوار درباره مباحث گوناگون این علم روایت شده، در کتاب‏هایى به نام أصول آل الرسول، الأصول الأصلیة و دیگر مجموعه‏هاى روایى جمع‏آورى شده است.
از اصحاب ائمه^ نیز هشام بن حکم (م 179 ق) کتاب الالفاظ و مباحثها، یونس بن عبد الرحمان (م 208 ق) کتاب اختلاف الحدیث و مسائله و ابو سهل اسماعیل بن على بن اسحاق نوبختى (م 260 ق) کتاب إبطال القیاس، الخصوص و العموم و نقض اجتهاد الرأی على الراوندی را نگاشتند.
علماى بزرگ شیعه نیز هر یک آثار ارزش‏مندى را در این علم تألیف کردند؛ از شیخ مفید، سید مرتضى و شیخ طوسى تا شهید سید محمد باقر صدر؛ به‏گونه‏ای که مى‏توان دوران کنونی را دوره اوج شکوفایى این علم دانست.
کتاب المعالم الجدیدة للاصول یکی از آثار آیت اللّه شهید سید محمد باقر صدر، از علماى بزرگ حوزه علمیه نجف اشرف و از چهره‏هاى درخشان فقهاى شیعه در عصر حاضر است.
این کتاب را شهید صدر در سال 1385 ق نگاشته و 12 سال بعد آن را با برخى اصلاحات و با عنوان حلقه اول بازنویسی کرده‏ است و حلقه دوم و سوم را نیز بر آن افزوده است. این سه کتاب سه دوره کامل مقدماتى، متوسطه و عالى در علم اصول است.
شهید صدر در کتاب المعالم الجدیدة یک دوره مقدماتى علم اصول فقه را به زبانى ساده براى مبتدیان و نوآموزان این علم مطرح نموده است. کتاب المعالم الجدیدة به سبکى ساده و روان براى آموزش علم اصول نگاشته شده و مؤلف در نگارش این کتاب در صدد معرفى علم اصول به شکلى ابتدایى و روشن براى علاقه‏مندان به فراگیرى این علم بوده است، لذا در نگارش این کتاب به ویژگی‏هایى که براى رسیدن به این هدف باید رعایت شود، توجه شده است.
مباحث کتاب المعالم الجدیده به دو فصل تقسیم مى‏گردد:
فصل اول در مقدمات و اطلاعات عمومى علم اصول است؛ مانند: رابطه میان علم اصول و علم فقه،‏ اهمیت علم اصول و جای‏گاه آن در استنباط احکام شرعى‏، پیدایش علم اصول‏، نیاز تاریخى به علم اصول‏، دانشمندان علم اصول‏، آسیب‏شناسى علم اصول‏ و مباحث ارزش‏مند دیگر که نیمى از کتاب را به خود اختصاص داده است.
در فصل اول نوشتار حاضر، ترجمه و تلخیص همین بخش ارائه شده است. شهید نعمت الله پیغان چنان‏که خود در درآمد کوتاهی که بر این ترجمه نوشته‏، تصریح می‏کند که در بسیاری از کتب اصولی اصلاً به این بحث مهم توجهی نشده است و احتمالاً همین اهمیت و نیز غفلت از طرح این بحث، ایشان را واداشته تا این بخش از کتاب شهید صدر را ترجمه کند.
فصل دوم کتاب المعالم الجدیدة خود به دو بخش تقسیم مى‏‏شود: بخش‏اول در استنباط احکام به وسیله دلیل است که شامل دلیل لفظى، دلیل عقلى، دلیل استقرائى و تعارض میان ادله است و بخش دوم در استنباط احکام به وسیله اصل عملى است که شامل برائت، احتیاط، تخییر، استصحاب و تعارض میان اصول است.
‏در فصل دوم نوشتار حاضر به تقسیمات الفاظ از حیث ظهور و خفا پرداخته شده است.
مقوله زبان یکی از پیچیده‌ترین پدیده‌های موجود در این عالم است. طی قرون متمادی، بشر برای برقراری ارتباط با دیگران و انتقال منویات خود به هم‌نوعانش و فهم مقاصد آنان چاره‌ای جز استفاده از زبان نداشته است، لکن بسیار دیده می‌شود که گفتار انسان‌ها ابهام دارد. برای حل این مشکل بایستی زبان و تعاملات زبانی هر چه بیشتر ضابطه‌مند شود، از این رو فلاسفهٔ تحلیلی زبان در قرون اخیر به این مسئله توجه فراوانی نموده و توفیقاتی را نیز به دست آورده‌اند.
بزرگان علم اصول به حسب نیازی که احساس کرده‌اند، بخشی از علم اصول را تحت عنوان «مباحث الفاظ» به این موضوع اختصاص داده‌اند و در این زمینه از فلاسفه تحلیلی زبان در غرب بسیار جلوترند.
در فصل سوم نظریۀ استعمال در مباحث اصول آیت‌الله صدر که ترجمه بخشی از کتاب بحوث فی علم الاصول است، ارائه شده است. این کتاب مجموعه درس‏هاى اصولی شهید آیت الله سید محمد باقر صدر (1350 – 1400 ق) است که آیت الله سید محمود هاشمى شاهرودی آن را تألیف نموده و شامل یک دوره کامل علم اصول است.
از ویژگی‏هاى این کتاب، گستردگى مباحث آن است، زیرا طرح احتمالات گوناگون هر مسئله، تأثیر زیادی در اعتبار و ارزش علمى نظریات دارد. شهید صدر این ویژگى را در سطح بالایی دارا بود. وى متعرض هیچ مسئله اصولى نشده، مگر آن‏که به بررسى تمام صور و احتمالات آن پرداخته است. این کتاب یکى از منابع معتبر مورد استفاده طلاب است و براى دست‏یابى به نظریات اصولی شهید آیت الله صدر بسیار سودمند است