نامه های تبعید

به کوشش هما ناطق و محمد فیروز

میرزا آقاخان کرمانی(1270-1313 هـ ق/1854-1896)،که خود به گونه‌ای آغازگر سنجشگری تاریخنگاری در ایران بوده است،نیز از جمله کسانی است که در چندین سال‌ گذشته بازشناخته شده و کوشش‌هایی نیز برای نشروبررسی آثارش آغاز گشته است. آیا شایسته است که یک تاریخنگار با حکمی شعارگونه بر علیه«نظام شاهی»و«حکومت اسلام»اسناد و مدارکی را که به چاپ‌ رسیده نادیده بگیرد؟ در بازشناسی میرزا آقاخان کرمانی-که بی‌شک یکی از اندیشمندان بزرگ ایران در قرن‌ گذشته است-ناطق لازم دیده است چهرهء تاریخی میرزا ملکم خان را بازپردازد؛کاری که‌ چندی پیشتر با برداشتی جدید از پیدایش اندیشهء«حکومت اسلامی»آغاز کرده بود: اندیشه و پرداخت حکومت اسلامی در جلوهء امروزی آن از روحانیون نبود. » از معنی و مفهوم«توبه»در این جمله هم که بگذریم،آیا سال 1909 که در«پیشگفتار»سال درگذشت میرزا ملکم خان ذکر شده است حاصل پژوهشی جدید است؟اگر چنین می‌بود آیا مسئولیت حرفه‌ای ایجاب نمی‌کرد که توضیحی داده می‌شد که‌ چرا،برخلاف نوشته‌های پیشین،ملکم خان در سال 1909 درگذشته است و نه 1908 و اینکه او هفتاد و هفت سال عمر کرده است و نه هفتاد سال؟آیا ایشان نمی‌بایستی توضیح‌ می‌دادند که،برخلاف نوشتهء کسی چون حامد الگار،ملکم خان در روز 13 جولای 1908 در نگذشته است؟ البته روانکاوی متن«پیشگفتار»و بی‌دقتی‌های نویسنده نکات با اهمیت‌ دیگری را برمی‌نمایاند و پرسش‌های بیشتری را مطرح می‌کند."