تاریخ فرهنگ آذربایجان: با فواید ادبی

آذربایجان در طول تاریخ ایران همواره یکی از کانون‌های فرهنگ، ادب و هویت ایرانی بوده و در دوره معاصر نیز جایگاه رفیعی یافته است. یکی از ویژگی‌های دوره مشروطه، توجه و اهتمام به امر تعلیم و تربیت و امور فرهنگی در ایران و به ویژه آذرباجان است. یکی از افراد شاخص در این زمینه مرحوم محمدعلی صفوت (1260 ـ 1335) است. از جمله تألیفات ارزشمند ایشان همین کتاب «تاریخ فرهنگ آذربایجان» است. این کتاب از جنبه‌های گوناگون دارای اهمیت است: نخست آنکه آن را باید کارنامه فعالیت‌های خود مؤلف در عرصۀ ایجاد پایه‌های فرهنگ آذربایجان به حساب آورد. در حقیقت این کتاب شرح پرملال و تلاش وی در این عرصه است که با بیان و قلمی شیوا به نگارش آمده است. از سوی دیگر این کتاب بخشی از تاریخ فرهنگی معاصر آذربایجان در پنجاه‌سالۀ از مشروطه تا تحولات شهریور 1320 است. ضمن اینکه در این اثر نام و یاد تعدادی از چهره‌های گمنام تاریخ و فرهنگ آذربایجان گرامی داشته شده است. افزون بر این اطلاعات ارزشمندی از بزرگان فرهنگی و ادبی و علمی همچون میرزا حسن رشدیه، ادیب خلوت آشتیانی و فکری آشتیانی، فیوضات، حاج محمد نخجوانی و ... را می‌توان یافت. در این کتاب اطلاعات جالب تاریخی از جمله تعدیات و دسیسه‌های توسعه‌طلبانه قشون ترک عثمانی و روسیه تزاری در آذربایجان هم وجود دارد که می‌تواند مورد استفاده تاریخ‌پژوهان قرار گیرد. از سوی دیگر این مجموعه را می‌توان یک جُنگ ادبی هم به حساب آورد؛ زیرا مؤلف خود شاعر بوده و در قسمت‌های مختلف به فراخور حال و مقال از اشعار و مطالب ادبی خود و دیگران درج نموده است و همچنین آیات و روایات به ویژه جملات قصار مولا علی (ع) را به فراوانی استفاده کرده است.