مجموعه رسایل خواجه عبدالله انصاری

بکوشش: محمدسرور مولایی

«ظاهرا خواجه عبد اللّه انصارى نخستین نویسنده‌اى است که نثر فارسى را در بیان معانى شعرى با تمام مشخّصات و تکلّفات آن به کار برده است. در این قبیل آثار نثر او عبارت است از قطعاتى متقابل و متوازن که در آن فقط در مواردى معدود براى ربط افکار و معانى ممکن است قطعه‌اى بدون قرینه در رشته کلام آورده شود. . .»
علاوه بر این‌ها باید افزود که پیر هرات از آیات و احادیث نیز در قرینه‌هاى سجع بسیار استفاده کرده است و این امر با توجه به اقتباس آیات و احادیث در نثر فارسى تا دورۀ خواجه عبد اللّه انصارى با چنین پیمانه‌اى و با مراعات دقایق خاص فنّى سابقه نداشته است، زیرا در گذشته آیات و احادیث در ضمن نثر به عنوان شاهد و سند یا به گونه‌اى که تأیید مطالب پیش گفته باشد، درج مى‌شده است و به جنبه‌هاى زیبایى و آرایش کلام توجهى به عمل نمى‌آمده است.
همچنین پیر هرات در زمینه استعمال شعر در نثر فارسى و مراعات مناسبت‌هاى مختلف راهگشاى آیندگان بوده است یعنى وى در عین ایجاد پیوندهاى فنّى میان شعر و نثر و استفاده از آن در تکمیل معنى و توصیف و تأیید و نظیره‌سازى و مانند آن دایره استعمال آن را که پیش ازین تنها براى تأکید و استشهاد به کار مى‌رفت، گسترش داد و همین‌طور از انواع قالب‌هاى شعر فارسى در رسائل خویش براى بیان معانى گوناگون و متناسب با ساختمان رساله‌ها که هر یک داراى ویژگى خاص است استفاده کرده است.
با توجّه به تاریخ تطوّر نثر فارسى و دورۀ زندگانى خواجه عبد اللّه انصارى و آثار او، باید وى را پدیدۀ استثنایى به شمار آورد زیرا آنچه را که او در نثر فارسى در سده پنجم هجرى انجام داد پیش از او سابقه نداشت و پس از او نیز تا اواخر سده هفتم نظیرى نیافت.

فهرست مطالب
عنوان صفحه پیش‌گفتار نه-پنج
معرفى نسخه‌ها هشتاد و چهار-ده
ساختمان و محتواى رسائل دویست و هشت-هشتاد و پنج
رسالۀ چهل و دو فصل در حکایت مشایخ  ٢۵٢ - ١ 
رسالۀ صد میدان  ٣٣۴ - ٢۵٣ 
رسالۀ محبت‌نامه  ٣٧٢ - ٣٣۵ 
رسالۀ سؤال دل از جان  ٣٩٣ - ٣٧٣ 
رسالۀ ذکر  ۴٢٧ - ٣٩۵ 
رسالۀ و من مناجاته و فوائده قدّس سرّه  ۴٣٨ - ۴٢٩ 
و من کلامه قدس سرّه  ۴۴٢ - ۴٣٩ 
رسالۀ واردات  ۴۵٨ - ۴۴٣ 
رسالۀ و من مقالاته فى الموعظة  ۴٧٢ - ۴۵٩ 
رسالۀ بى‌نام  ۴٩٢ - ۴٧٣ 
رسالۀ و من مقولاته رضى الله عنه  ۴٩٧ - ۴٩٣ 
رسالۀ کلمات  ۵١٠ - ۴٩٩ 
رسالۀ پردۀ حجاب حقیقت ایمان  ۵٣۴ - ۵١١ 
رسالۀ کنز السالکین  ۵٩٢ - ۵٣۵ 
پیوست‌هاى کنز السالکین  ۶٣١ - ۵٩٣ 
عنوان صفحه رساله قلندرنامه  ۶۴٢ - ۶٣٢ 
رساله الهى‌نامه  ۶٧۵ - ۶۴٣ 
رساله‌اى از مجموعۀ  ٧٨٨  هجرى  ۶٩٢ - ۶٧٧ 
رسالۀ فوائد  ٧٠۴ - ۶٩٣ 
برگزیده‌هایى از طبقات الصوفیة  ٧٠۵ 
فهرست‌ها:
فهرست اشعار فارسى  ٧١٩ 
فهرست آیات و پاره‌هاى قرآن کریم  ٧۵٠ 
فهرست احادیث و روایات و ترجمه آنها که در متن آمده  ٧۵٩ 
فهرست کلمات قصار  ٧٧١ 
فهرست اصطلاحات  ٧٧١ 
فهرست اشخاص و اقوال و نام جاى‌ها  ٨٠٣ 
فهرست لغات و ترکیبات  ٨٢۶ 

گوشه هایی از زیبایی کتاب
۞
کعبۀ دل را از بتان هوا خالى ناکرده آن را قبله ساخت. لاجرم افتاد چنانکه برنخاست . . . !
۞
الهى، ظاهرى داریم شوریده، باطنى داریم در خواب، سینه‌اى داریم پرآتش، دیده‌اى داریم پرآب، گاه در آتش سینه مى‌سوزیم و گاه در آب چشم غرقاب، و الیه المرجع و المآب. لا إله الاّ اللّه، لا إله الاّ هو.
۞
باد مباش که به هر ناکسى وزى و چون آتش مباش که در هر خسى آویزى، و چون خاک مباش که با هر ناچیزى بیامیزى و چون آب مباش که با هر جنسى بیامیزى. در سخاوت چون باد باش که بر هر کسى بوزى، و در شفقت چون آب باش که در هر نفسى برسى؛ امّا در صحبت وحشى باش تا با هر کسى نیامیزى، و در محبّت چون آتش باش تا برافروزى...