برخی بررسی‌ ها درباره جهان‌ بینی‌ ها و جنبش‌ های اجتماعی در ایران

‍ 🔴 بزرگمهر بختگان؛ وزیر با تدبیر انوشیروان
🔹در ماه می ۵۹۰ میلادی، #بزرگمهر، وزیر معروف و باتدبیر خسروانوشیروان به دستور خسروپرویز کشته شد...؛ آنچه که از منابع کهن ایرانی و عرب در باره #بزرگمهر برمی آید، چنین است که بزرگمهر یا بزرجمهر یا بوذرجمهر یا ابوذرجمهر معلم هرمز (هرمز چهارم) فرزند خسرو کواتان (انوشیروان) بوده است و خسرو چون او را مردی تیزهوش یافت، وی را به وزارت و صدارت برگزید. وی وزیری با تدبیر بود که خسرو به داشتنش فخر میکرد. #ابن_بلخی در #فارسنامه آورده است که "پیش تخت (شاه) کرسی زر بود کی بزرجمهر بر آن نشستی" و در این مقام وی بر موبدان موبد پیشی و تقدم داشت. در کتاب پهلوی ماتیکان چترنگ و سپس کتب ایرانی و عربی آمده است که در زمان خسرو دابشلیم (یا دیب شرم یا دیب سرم؟) رای هند بازی #شطرنج را نزد شاه ایران فرستاد و خواست که به شیوه استفاده و طرز بازی آن پی ببرد. بزرگمهر راز بازی را با فراست خود دریافت. وی در پاسخ هندیان #نرد را اختراع کرد. به گفته محمل التواریخ و القصص:
" شطرنج بر مثال حرب ساخته شده... و بزرجمهر نرد را بر سان فلک ساخت و گردش به کعبتین چون ماه و آفتاب و خان ها بخشیده بر مثال آن ".
🔹رای هند و خردمندان دربارش نتوانستند راز بازی نرد را بگشایند و بدین سان خردمندان هند در برابر خردمند ایران سر تسلیم فرود آوردند. بزرگمهر به خسرو پندهای گرانبها میداد و از جمله در ساختن زنجیر عدل الهام بخش شاه بود و سرانجام بین ۵۹۰_۶۰۳ میلادی، به امر خسرو پرویز به قتل رسید، یا در سال ۵۹۰ میلادی در زمان هرمز چهارم فرزند خسرو به مرگ طبیعی درگذشت. چنین است خلاصه روایاتی که در کتب قدیمه در باره بزرگمهر آمده است.
🔹پرفسور #کریستن_سن پس از بررسی تفصیلی کلیه منابع نتیجه میگیرد که:
"بزرگمهر مصحف "بزرگ فرمدار" است که به معنای وزیر اعظم است و در دوران ساسانی از اسامی ابرسام (تنسر؟) بزرگ فرمدار اردشیر اول و خسرو یزدگرد بزرگ، فرمدار یزدگرد اول و مهرنرسی هزار بندک و سورن پهلو [سورنا] وزیران اعظم بهرام پنجم باخبریم و اما این که "بزرگ فرمدار" خسرو چه کسی یا چه کسانی بوده اند و چه نام یا نام هایی داشتند، خبر نداریم. به علاوه، افسانه شطرنج که از کتاب ماتیکان چترنگ اخذ شده و فردوسی و ثعالبی و دیگران نقل کرده اند صرفا افسانه است و پند نامه بزرگمهر نیز در قرن نهم میلادی (دوم هجری) تالیف شده و ربطی به بزرگ فرمدار خسرو ندارد. کریستن سن بعید نمیداند که برزویه طبیب مترجم کلیله و دمنه از هندی به پهلوی و بزرگمهر یکی باشند، یعنی برزویه طبیب وزیر اعظم خسرو بوده باشد!
🔹شادروان #بهار مطالب را به دیگر حل میکند. وی میگوید:
" بزرگمهر مصحف بزرگ فرمدار (چنان که آرتور کریستن سن پنداشته) نیست، بلکه مصحف "برژمتر" یا "داذ برژمتر" (داد برزمهر) است که از آن در فارسی دری شکل "زرمهر" نیز آمده است. البته، این داد برزمهر بختگان غیر از داد برزمهر فرخانان است که گیل گیلان خراسان (سپهسالار مشرق زمین) بوده و کتیبه ای از او در دست است که پرفسور هرتسفلد آن را خوانده است. احتمال دارد که مورخان بعدی این دو نفر را و داستان های مربوط به آن دو را با هم مخلوط کرده اند، زیرا نوشته اند که گویا بزرگمهر حتی پس از انقراض ساسانیان می زیسته است، حال آن که این بزرگمهر فرخانان است که پس از انقراض ساسانیان زنده بوده و بزرگمهر اولی به دست هرمز کشته شده است ".
🔹بهار با نقل القابی که بزرگمهر وزیر در آغاز "پندنامه" خود در باره خویش ذکر میکند، نتیجه میگیرد که وی "وینان پت شپستان شتر" (رییس رایزنان خاص دربار) و "اوستیکان خسرو" (پاسابان شخصی شاه) و "درین پت" (رییس دربار) بوده است. شادروان بهار بعید نمیداند که "داد برزمتر" و برزویه طبیب که کلیله و دمنه و شطرنج را از هند آورده است، یکی نفر باشد و با این حال، چنین به نظر میرسد که بیشتر راغب است آنها را دو تن بداند و تصریح میکند که بزرگمهر به خواهش برزویه، مقدمه کتاب کلیله و دمنه را به نام برزویه نگاشته است.
🔹خلاصه کلام آن که به نظر نگارنده، #بزرگمهر_بختگان، شخصیت واقعی تاریخی است. نام پدرش #بختگ (از بوختن به معنای رهایی یافتن که در ترکیب بسیار اسامی دوران ساسانی وارد است) نیز نمیتوان مجعول و تصادفی باشد و #بزرگمهر و #برزویه نیز یک تن نیستند. تنها نکته ای که کریستن سن میتواند در آن محقق باشد این است که نام "بزرگ فرمدار" با نام "برزمهر بختگان" درآمیخته و از آن بزرگمهر ساخته شده باشد. و نام زرمهر خود بازمانده ای از "برزمهر" است که به عقیده شادروان بهار نام اصیل #بزرگمهر بوده است.
📚 برخی بررسی ها پیرامون جهان بینی ها و جنبش های اجتماعی در ایران
✒ احسان طبری
📑 صفحات ۱۷۴-۱۷۶.
🌷🌸🌹 کانال کتابهای ممنوعه
🆔 @ketab_mamnouee

روانش شاد
زندگی پرمصیبتی داشت.

عالی. مدتی که دنبالش بودم