تاریخ مختصر الدول

تاریخ مختصرالدّول، کتابی در تاریخ عمومی به زبان عربی تألیف ابن عِبْری (۶۲۳-۶۸۵)، دانشمند و مورخ مسیحی یعقوبی.

مؤلف این کتاب را از بخش نخست کتاب دیگرش در تاریخ عمومی، که به زبان سریانی بوده، ترجمه و تلخیص کرده و در اواخر عمر در مراغه به درخواست دوستان مسلمان خویش، مطالب تازه ای در تاریخ اسلام و مغول به آن افزوده است.

این کتاب به دَه «دولت » (بخش ) تقسیم می شود. هشت بخشِ نخست آن که یک سوم کتاب را دربرمی گیرند، بترتیب عبارت اند از: دولت اولیا، در باره ویژگیها و دستاوردهای فرهنگی ملل باستان و آفرینش آدم و حوّا و سرگذشت فرزندان آنان تا درگذشت موسی علیه‌السلام؛ دولت داوران بنی اسرائیل، شامل تاریخ بنی اسرائیل پس از موسی تا روزگار شموئیل پیامبر؛ دولت پادشاهان بنی اسرائیل، در باره سرگذشت بنی اسرائیل از زمان شموئیل تا لشکرکشیهای بُختُنَصَّر آشوری به اورشلیم و اسارت یهودیان به دست او؛ دولت پادشاهان کَلدانی، در باره اوضاع روزگار بختنصر و فرزندان او؛ دولت پادشاهان ایران، در باره سرگذشت پادشاهان هخامنشی طبق رویدادهای تاریخ یهود؛ دولت پادشاهان بت‌پرست یونانی، در باره دوره اسکندر و جانشینان او؛ دولت پادشاهان فرنگ، در باره تاریخ سرزمین روم از روزگار آوگوستوس تا زمان یوستی‌نیانوس سوم؛ و دولت پادشاهان مسیحی یونانی، شاملِ تاریخ فرمانروایی روم شرقی (بیزانس ) از زمان تیبریوس تا روزگار هراکلیوس/ هرقل. بخش عمده تاریخ مختصرالدّول، با عنوان دولت نهم، دولت پادشاهان عرب مسلمان، در باره تاریخ جهان اسلام است که از زندگی محمد آغاز می‌شود و پس از ذکر خلفای راشدین تا پایان دوره عباسیان را در برمی‌گیرد. بخش آخر کتاب نیز به دولت مغولان در زمان هولاکو، اباقا و ارغون اختصاص دارد . آخرین رویداد تاریخی کتاب، قتل شمس‌الدین جوینی به دستور ارغون در ۵ شعبان ۶۸۳ است.

برخی از ویژگیهای برجستة این کتاب عبارت است از: شرح زندگی فرهنگی هر دورة تاریخی ؛ سرگذشت و آثار بزرگانی چون سلیمان ، امپدوکلس، فیثاغورس ، هومر ، طالس ، بَلینوس، بلیناس، آپولونیوس ، اقلیدس و ارشمیدس ، زردشت و مانی؛ چگونگی ساخته شدن شهرها ؛ و وصف مفصّلی از مذاهب و فرقه های دینی و علوم و فلسفة اسلامی و شرح زندگی یهودیان و مسیحیان هر دوره.
در برخی بخشهای این کتاب مطالب تاریخی ارزشمندی مطرح شده است ، از جمله نویسنده در چهار بخشِ نخست ، در شرح رویدادهای پیامبران و پادشاهان یهودی و مسیحی ، از نوشته های علمای مسیحی چون اوسبیوس ، آندرونیکوس و یعقوب رهاوی بهره گرفته و گاه در باره ی روایتها داوری و اظهارنظر کرده است . همچنین در ذکر روابط مغولان و مسیحیان ، دیدگاههای صرفاً مسیحی را نقل نموده و از توجه و علاقة ایلخانان به مسیحیان سخن گفته است . مؤلف در اصل سریانی این کتاب و نیز در اثر دیگرش ، تاریخ کلیسا ، اطلاعات بیشتری از وضع مسیحیان این دوره آورده است.

یکی از منابع عمدة تاریخ اسلامی مورد استفادة ابن عبری ، الکامل فی التاریخ ابن اثیر بوده ، گرچه وی با منابع دیگر، بویژه منابع سلجوقی ، آشنا بوده است . وی تاریخ خوارزمشاهیان ، اسماعیلیان و مغولان را از تاریخ جهانگشای خلاصه کرده و در شرح حوادث روزگار خود، خاصه آنچه به بین النهرین و سوریه مربوط می شود، مطالب تازه ای آورده است .
تاریخ مختصرالدّول نخستین بار در 1073 / 1663 به کوشش ادوارد پوکاک به لاتین ترجمه و در آکسفورد منتشر شد. آنطون صالحانی متن عربی این کتاب را با مقابلة نسخه های متعدد و مراجعه به اصل سریانی آن و منابع تاریخی اسلامی ، تصحیح کرد و با افزودن حواشی و فهرستهایی در 1307/ 1890 در بیروت به چاپ رساند . حشمت اللّه ریاضی و محمدعلی تاج پور این کتاب را به فارسی ترجمه و در 1364 ش در تهران چاپ کردند. عبدالمحمد آیتی نیز آن را در اوایل دهة شصت به فارسی ترجمه کرده و در 1377 ش در تهران به چاپ رسانده است .
کتاب حاضر نسخه الکترونیکی ترجمه عبدالمحمد آیتی از تاریخ مختصرالدول است.