بررسی سفرنامه های دوره صفوی

از پیشگفتار:
«سفرنامه» چیست؟
سفرنامه داستان سفر است و داستان از قدیم الایام خواندنی ترین نوشته ها نزد همه اقوام و ملل بوده و هست.
داستانها را به دو نوع واقعی و تخیلی تقسیم می کنند. داستانهای واقعی - چنان که می دانیم - شرح ماجراهای وقوع یافته در زندگی آدمیزادگان است و گاهی درباره زندگی دیگر جانداران که آن هم تمثیلی برای زندگی بشر است. داستانهای تخیلی دو نوع است: آنچه میتواند اتفاق بیفتد و آنچه وقوعش ممکن نیست. در داستانهای تخیلی موضوعاتی که اعجاب انگیز و حیرت آور است توجه خواننده را جلب میکند و نویسندگان این نوع داستانها میخواهند خواننده را به حیرت بنشانند.
اما سفرنامه با آنکه تخیلی نیست چون از عادات و آداب مردمان اقلیمها و سرزمینهای مختلف که رفتارشان هم بالطبع مختلف است، حکایت می کند اعجاب انگیز است؛ چراکه اصولاً شگفتی و اعجاب ناشی از مشاهده خوارق عادات است.
سفرنامه ها داستانهایی واقعی اند که اعجاب و حیرت حکایات تخیلی را هم متضمن هستند. آنچه گفته شد درباره جنبه داستانی «سفرنامه» است.
خاصیت دیگر سفرنامه ها، ثبت وقایع هر زمان در همان زمان است. لذا منبعی بسیار ارزشمند و به اصطلاح دست اول برای محققان تاریخ، جامعه شناسی و مردم شناسی است؛ یعنی آنان که به طور خلاصه درباره بشر و سرنوشت و پیشینه او و در نتیجه، آینده او به تفکر و اندیشه می نشینند. «گذشته»، معیاری برای زندگی «حال» و «آینده» است. با آنکه میگویند تاریخ تکرار نمی شود، اما مشابه حوادث زندگی بشر تکرار می شود تا آنجا که این تکرارها موجب شده بعضی، زندگی را تکرار مکررات بخوانند.
کتب شرح احوال که قدما آن را تذکره میخواندند - شرح حال «فرد» و تاریخ نیز شرح حال اقوام و ملل یعنی «جمع» است. سفرنامه هم شرح حال مسافر و سیاح و فرد فرد معاشران اوست و هم «تاریخ» جمع و جمعیت که امروزه مهمترین منبع برای شناخت ممالک در دورانهای گذشته و وضع تاریخی و جغرافیایی و ساکنان آن در عهود و اعصار پیشین است...