نکوداشت مقام علمی استاد منوچهر ستوده

دربند و سد یأجوج و مأجوج
دربند به معناى گردنه یا گذرگاه کوهستانى تنگ و صعب العبور است. دربند نام شهرى است در داغستان کنونى، در ساحل غربى دریاى خزر. در میان کوههاى سر به فلک کشیده قفقاز.
در بخش شمالى این گذرگاه اقوام ترک و اهالى روسیه جنوبى زندگى مى کردند که همواره به سرزمین اران و باکو حمله ور مى شدند و زندگى را بر آنان سخت مى کردند.
تا آنجا که در منابع تاریخى قابل دستیابى است، خسرو انوشیروان ساسانى در میانه هاى دوران پادشاهى خود، براى حفاظت مردم ساکنان اران و باکو، از حملات اقوام روسیه جنوبى، دیوارى سنگى بنا کرد. این دیوار با قطعه سنگهاى مکعب شکل با ملاط مس و سرب، با گذر دادن میله آهنین از سوراخهاى ایجاد شده در میان آنها استحکام یافته بودند. به عقیده مورخان، این دیوار از داخل دریاى خزر تا دریاى سیاه کشیده شده بود.
ابن خرداد به نخستین جغرافیدانى است که در کتاب خود، المسالک و الممالک، در قرن چهارم شرحى معتبر در مورد این دیوار نوشته است. نوشته ابن خردادبه بر پایه مشاهده عینى مامورى است که از جانب الواثق عباسى، خلیفه بغداد، ماموریت یافته بود تا دیوار را مشاهد و گزارشى از آن تهیه کند. این مامور عین گزارش خود را در اختیار ابن خردادبه قرار مى دهد و او در کتابش مى آورد.
استاد منوچهر ستوده در مقاله اى، از گزارش یک أفسر روسى به فرمانده خود در باره این دیوار خبر مى دهد. بر حسب نوشتار منوچهر ستوده، مارلینسکى افسرى روسى است که در سال ١٨٣٢ دیوار دربند را دیده و از مشاهدات خود به فرماندهش چنین گزارش مى دهد:
بناى این دیوار را بعضى به اسفندیار، برخى هم به اسکندر نسبت مى دهند. چنان که فردوسى با تفضیل به اسکندر نسبت داده است. به هر روى، دیوار دربند همان دیوار با عظمت و مهمى است که در اخبار به سد یاجوج و ماجوج تعبیر شده است.

نگاهی به زندگی و آثار دکتر منوچهر ستوده - ۱
منوچهر ستوده (زاده ۲۸ تیر ۱۲۹۲ در تهران) ایران شناس، جغرافی دان،استاد دانشگاه تهران و پژوهشگر ایرانی است. کتابهای منتشرشده و یا در دست انتشار دکتر ستوده بسیار است؛ همچنان که تعداد مقالاتش نیز به چندصد عنوان می‌رسد. آثار او را به سه دسته کلی تألیف کتاب،تصحیح کتاب و مقاله می‌توان تقسیم کرد که در زیر به برخی از آنها اشاره می‌شود:
1ـ تألیف: آثار تاریخی ورارود و خوارزم (سه جلد)، از آستارا تا استارباد (آثار و بناهای تاریخی گیلان، مازندران و گلستان)،استوناوند (گردآوری ستوده و دیگران)، اسناد خاندان خلعتبری، البرزکوه،تاریخ ترکمانیه، تاریخ قپچاقخانی، جغرافیای تاریخی رودبار کرج، جغرافیای تاریخی شمیران (دو جلد)، جنگ در ساحل آمودریا، خط کوفی، رهاورد ستوده (یادداشتهای دکتر ستوده، به کوشش مصطفی نوری)، سادات کیائی گیلان،سیاهپوشان کافرستان و ساکنان چُترال، فارسی برای انگلیسی زبانان(دو جلد)؛ فرهنگ سمنانی، سرخه‌ای، لاسگردی، سنگسری، شهمیرزادی؛ فرهنگ‌ کرمانی، فرهنگ گیلکی، فرهنگ نائینی، قلاع اسماعیلیه در رشته کوههای البرز،کتابه‌های حرم مطهر حضرت معصومه(س) و حظیره‌های اطراف آن، گویش کرمانی، لهجه تهرانی، زبان و فرهنگ مردم تهران، نامنامه ایلات و عشایر و طوایف، نامهای خانواده‌ها و خاندانها و دودمانهای مازندران و خراسان.
2ـ تصحیح:
آثار و احیاء (رشیدالدین فضل‌الله همدانی؛ به ‌اهتمام منوچهر ستوده و ایرج افشار)،احیاءالملوک (شامل تاریخ سیستان از زمان سلطنت شاه علی‌‌ تا سال 1208ق، تألیف شاه حسین‌ بن غیاث‌الدین‌ محمد)، اسناد پادُریان کرملی (بازمانده از عصر شاه عباس صفوی)، اسناد گزارشهای پراکنده حکام ولایات ایران ( به کوشش ستوده و علی امیری)، تاریخ بدخشان (میرزا سنگ محمد بدخشی)، تاریخ بنادر و جزایر خلیج فارس (محمد ابراهیم کازرونی)، تاریخ خانی (از علی بن شمس‌الدین لاهیجی)، تاریخ راقم سمرقندی، تاریخ گیلان و دیلمستان (از ظهیرالدین‌ مرعشی)، تاریخ رویان(از اولیاءالله آملی)،تاریخ گیلان: وقایع سالهای ۱۰۳۸ـ۹۲۳ ق (از ملا عبدالفتاح فومنی گیلانی)، تاریخ کشمیر امیر تیمور،تاریخ خانان افغان و اوزبک و اورگنج و خیوه و بخارا و سمرقند (از میر عبدالکریم بخاری‌)، تاریخ مازندران (از ملا شیخعلی گیلانی)، جغرافیای اصفهان (تألیف میرزا حسین اصفهانی)، خاندان مرعشی مازندران (از میرتیمورمرعشی)،دیوان امیر پازواری، تصحیح و ترجمه ستوده و محمد داوودی)، راهنمای قطغن و بدخشان (محمد نادر خان)، رجال استارباد (محمد صالح استاربادی)، روزنامة سفر گیلان (دستخط ناصرالدین شاه قاجار)، سفرنامة بنادر و جزایر خلیج فارس (از مهندسی ناشناخته در زمان محمد شاه قاجار)، صیدنه (از ابوریحان بیرونی؛ ترجمة فارسی قرن هشتم از ابوبکر کاشانی،به‌کوشش ستوده و ایرج افشار)، ظفرنامة خسروی (شرح حکمروایی سید نصرالله بهادرخان سلطان بن حیدر در بخارا و سمرقند)، عجایب‌المخلوقات و غرائب الموجودات (از محمد بن محمود طوسی)، فرهنگ بهدینان (گردآوری جمشید سروش سروشیان، به کوشش ستوده)، فهرست اسناد تاریخی مالجان (به کوشش ستوده و علی امیری)، گوهرنامه (محمدبن منصور)، مجمل رشوند (محمدعلی خان رشوند؛ تصحیح و تحقیق ستوده و عنایت‌الله مجیدی)، منتقله الطالبیه، مهمان‌نامة بخارا (فضل‌الله‌ روزبهان خنجی)، نصف جهان فی‌تعریف الاصفهان (محمد مهدی الاصفهانی).
3ـ مقاله:
مقالات استاد ستوده بالغ بر صدها عنوان است، از جمله:آب انبار، آبیاری در گیلان و مازندران و گرگان، آتش، آتش افروزی در نزد مردمان شمال ایران، اجامره و اوباش، اردهن، از صاحبقرانیه تا کلاردشت، ارگ بخارا، ارگ در دورة‌ اسلامی، اژدر و چپک، استحکامات سرزمین ایران در دوران اسلامی، اشکال العالم یا مسالک ممالک، البرز، امثال سمنانی، الفبای ارمنی ،امثال گیلکی، اوزان و مقادیر، ایل گلباغی، بادهای گیلان، باریجه (نوعی گیاه)، بازار ابریشم دیروز و بازار ابریشم دوران صفویه، بازیها و سرگرمیهای ایران، باغ فردوس، ببر، بحر نصاب، پرندگان بهشتی، پنج سند سیاسی از دورة احمد شاه، پند و دستان‌یاب، پویایی زبان سمنانی، تاجیکان چین، ترانه‌های گیلان، تفسیری از واژه ختا، توغ و پاتوغ، جاده‌ای به نام ابریشم هرگز وجود نداشته، جبال و ایران مرکزی، جدول تطبیق سالهای مسیحی و هجری قمری، جزیرة واق واق همان استرالیاست، جستانیان، چاه نخجیر، حدود ختن تاجیکستان چین، حدود متصرفات اسلامی، حفظ میراث گذشتگان، خاک ورارود و تقسیمات کنونی آن، خاندان میار، خاندانهای قدیمی گیلان و مازندران، خانوادة گربه، خُتن کتاب دبیر ادیب، خوئینی (یکی از لهجه‌های آذری)، دربارة‌ کتابهای‌ درسی، درویشان مازندران، دستورالعمل حکام ولایات، دشت بیات، دو کتیبة کوفی از بدربن حسنویه، دولاب، دویست و بیست واژه سغدی رود زرافشان، راه ابریشم،

 - نگاهی به زندگی و آثار دکتر منوچهر ستوده - ۲
راه شاهی یا جادة شاه عباس در حاشیة دریای خزر، زبان لوتر استاربادی، زندگی در بیابانهای همسایة خور، ساروج، سپهسالار ارنگه، ست ستی، سروستان، سکه‌های طبرستان، سلسله محلی شمال فلات ایران، سواد طومار وقفنامچة مدرسة بزرگ همدان، سه کتیبه به خط کوفی از ایران، سید کلاردشتی، سیر در آیینة‌ ایران، سیاه‌پوشان در فاصله سالهای ۹۴۴ـ۹۹۹، سیر و تحول جغرافیای ریاضی ایران و تأثیر آن در فرهنگ اسلامی، شکار سو (نوعی شکار مرغابی)؛ شمیران، دژی که ناصرخسرو نه شبانه روز در آن مانده است، شهر دربند و دیوار دربند یا سدّ یأجوج و مأجوج، شیر کوهستان، صرف فعل در دستور زبان فارسی، صندوق‌چوبین مرقد سلمان پارسی، فتح گوگ‌تپه، قراقالباق، قصران ری، قلعة الموت، قلعة شمیران، قلعه فیروزکوه، قلعة قهقهه، قلعة گردکوه، قلعة موران، قلعة نور، کاروانسراهای تهران قدیم، کبودجامه کجاست؟، کتیبه‌های آستانة مقدسة قم، کجید (دهکده‌ای در شمال دیلمان)، کردهای کنار رودخانه کرج، کشتی‌گیری در گیلان، کلمة جغرافی، کیایان کوشیج در دیلمان و خرگام، گربة وحشی، گیلان و آثار تاریخی آن، لغات و اصطلاحات جنگی، لهجة سب سلیری، لهجة علی آباد فریم، ما را چگونه می‌بینند، ماهیهای دریای خزر که نام گیلکی دارند، مثلهای فیروزکوهی، مجموعة فهرست مشخصات بازرگانان، مختصری از جغرافیای تاریخی و انسانی گیلان، مراسم علم چینی و علم واچینی در گیلان؛ مطالعات تاریخی و جغرافیائی، معماری، شهرسازی، باغ سازی؛ مقبره حبقوق، من از بام دنیا می‌آیم، نقشه مازندران و سواحل بحر خزر، نمایش عروسی در جنگل، نکاتی در بارة هفت اقلیم، واژه‌هایی از زبان مردم نهاوند، وخیگی خون (خانه سازی در وخان)، وقفنامة شاه عباس، وقفنامة‌ میرزا محمد یوسف اشرفی، هکاتم پلیس، هفت اقلیم، همة‌ راهها به رم ختم می‌شود؟، هنر چوب در گیلان، هوچی.