زایش درام ایرانی

میرزاآقا تبریزی در تاریخ تئاتر در ایران از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. او را در جایگاه نخستین کسی به یاد می‌آوریم که به زبان فارسی نمایشنامه نوشته است. البته پیش از او باید به چهره‌ای تأثیرگذار در عرصه‌ی روشنفکری همچون میرزا فتحعلی آخوندزاده اشاره کرد که نخستین نمایشنامه‌نویس ایرانی به حساب می‌آید، گرچه او نمایشنامه‌هایش را به زبانی جز فارسی نوشته است. اتفاقاً حضور آخوندزاده تأثیر شگرفی بر میرزاآقا گذاشت و راه تازه‌ای را پیش روی او گشود. آخوندزاده بود که به میرزا آقا و بسیاری دیگر چون او نشان داد ایران به‌لحاظ تاریخی و در قیاس با کشورهای دیگر چه حال و روزی دارد، و در عین حال، «فن شریف درام» را به‌عنوان یکی از ابزارهای تجدد شناساند. چهره‌ی میرزا آقا که درس آخوندزاده را به‌خوبی یاد گرفته بود، سال‌های سال زیر غبار تاریخ مانده بود، و بعد هم که پرده از آن برگرفته شد، معمولاً نگاهی سیاه و سفید به آن وجود داشت: گروهی نمایشنامه‌های تبریزی را به‌کلی فاقد ارزش قلمداد می‌کردند و گروهی دیگر در قبال آن‌ها دست به مبالغه می‌زدند. خشایار مصطفوی در کتاب «زایش درام ایرانی» که عنوان فرعی «گفتمان روشنفکری در عصر قاجار و رویکرد میرزا آقا تبریزی در تلفیق نمایش ایرانی و تئاتر غربی» را به خود می‌بیند، کوشیده است راهی میانه در پیش بگیرد. تحلیل او در این کتاب که از سوی انتشارات افراز به چاپ رسیده، در پیوند با تجددخواهی به‌عنوان گفتمان مسلط آن دوره است. به‌اعتقاد مصطفوی، «میرزا آقا تبریزی نیز به‌عنوان یکی از روشنفکران زمانه‌اش، در مسیر انتقال بحران آگاهی خویش به جامعه و توسل به اندیشه‌ی غالب، یعنی تحول به واسطه‌ی تجدد، یکی از شاخه‌های هنر غربی به نام تئاتر را برگزید». «زایش درام» مشتمل بر چهار فصل می‌شود: « عصر قاجار، تولد روشنفکران و واکاوی تئوری غالب گفتمان آنان با جامعه»، «میرزا آقا تبریزی، فرزند زمانه‌اش»، « هنر نمایش ایرانی و دریافت میرزا آقا تبریزی از آن» و «تئاتر غرب و دریافت میرزا آقا تبریزی از آن».