اندیشه تاریخ نگاری عصر صفوی

اندیشه تاریخ نگاری عصر صفوی مرحله‌ای مهم از حیات فرهنگی مردم ایران را منعکس می‌سازد. در مدتی حدود دویست و سی سال از عمر این سلسله، نزدیک به چهل اثر با هدف نگارش تاریخ پدید آمد که بیانگر تفکر مورخان درباره چیستی تاریخ، روند آن و فلسفه تاریخ است. مجموعه آثار تاریخ نگاری عصر صفوی، حلقه ارتباطی اندیشه تاریخ نگاری ادوار تاریخی قبل از خود و دوره معاصر است و بدون درک اندیشه تاریخ نگاری نهفته در آن، امکان دستیابی به تحولات تاریخ نگاری در تاریخ ایران مقدور نیست. منابع تاریخ نگاری عصر صفوی که حامل ویژگیهای مهم اندیشه دینی و سیاسی حکومت و جامعه صفوی هستند، با وجود شباهت نسبی ظاهری، به لحاظ روش، هدف و اندیشه تاریخ نگاری، و تعمق در فهم تاریخ و توجه به درونمایه‌های فکری تاریخ نگاری با همدیگر متفاوت و امکان طبقه‌بندی نسبی آنها را در طیفهای متمایز فراهم می‌آورد. تاریخ نگاران عصر صفوی تلاش کردند به مسائل اصلی مطرح در روند تاریخ مانند مبانی مشروعیت حکومتها، علل برآمدن و برافتادن سلسله‌ها، جایگاه صفویان در تاریخ ایران، علل شکستها و پیروزیهای آنان در صحنه تصادمات بین المللی و چرایی وقوع این مسائل پاسخ دهند. مورخان این دوره برمبنای میراثهای فکری اسلامی و ایرانی تاریخ ایران و تاثر شدید از مبانی فکری موثر در تاسیس حکومت صفوی پاسخهای خود را به مسائل مطروحه پرداختند. آنان با به کارگیری رهیافتهای فکری اسلام و تشیع و با استفاده از رهیافتهای فکری صوفیگری، به تبیین تاریخ در چارچوب نظری برآمده از آن عوامل پرداختند و متناسب با روند تغییرات فکری درحکومت صفوی، فراز و نشیب مبانی فکری فوق را در تاریخ‌نگاری خود منعکس ساختند، آنان تقدیرگرایی برآمده از اسلام، تشیع و تصوف را مبنای اصلی فهم تاریخ قرار دادند و فلسفه و حکمت تاریخ مبتنی بر مشیت الهی، جبرگرایی و فردگرایی را رونق بخشیدند، البته اندیشه دینی مبنای اصلی وجوه متعدد این تفکر تاریخ‌نگاری بود چنانکه می‌توان تاریخ‌نگاری عصر صفوی را نوعی تاریخ‌نگاری دینی نامید. معدود مورخان عصر صفوی هرچند در تعریف تاریخ ساحت مستقل‌تری برای آن در نظر گرفتند اما از درک تاریخ به عنوان میدان عمل و اندیشه انسان باز ماندند و در نتیجه نتوانستند اندیشه تاریخ‌نگاری را از این حیث وارد مرحله‌ای جدید نمایند. ضعف تولید اندیشه در حوزه‌های دیگر مرتبط با فهم تاریخ مثل فلسفه و سیاست دراین عدم توفیق موثر بود. در جهتی دیگر، مورخان عصر صفوی توانستند عوامل وحدت بخش جامعه ایران را در قالب مرزهای فکری و سیاسی تعریف شده تقویت وبل تحکیم نمایند و موجودیت و هویت ملی، قومی و دینی ایران زمین را به دوره تاریخی بعد از خود انتقال دهند. کتاب حاضر درصدد بررسی و ارائه فهم اندیشه مورخان عصر صفوی در این زمینه‌هاست.