اسماعیل حیرت

(1217 - 1277 هـ.خ)

از کودکی به آموختن دانش‌های رسمی پرداخت و در جوانی با شاعرانی چون قاآنی و یغمای جندقی مصاحبت داشت. میرزا اسماعیل شاعری درویش‌مشرب و به‌غایت سلیم‌النفس و باصداقت و فروتن و بی‌اعتنا به زخارف دنیوی بود. دولت انگلیس بدو لقب «شمس‌العلماء» و «قاضی صلح» داد. وی در تمام عمر مجرد زیست و دارایی خود را که قریب ۶۰۰ روپیه بود، وقف مدد معاش طلاب مسلمان دارالفنون بمبئی کرد. در صنایع شعری و بلندی خیال و ملاحت سخن، شاعری توانا بود. در ۱۷سالگی از طریق تبریز به ترکیه رفت و در آنجا زبان فرانسه را از کشیشان فرانسوی آموخت و پس از آن، ۳ سال در استانبول اقامت گزید و به زبان‌های ترکی و فرانسوی تسلط یافت. وی از استانبول به مصر رفت و یک سال در آنجا ماند و از آنجا به مکه سفر کرد و سپس راهی عدن گردید. قصد او آن بود که بقیه عمر را در صنعا و در مصاحبت صاحب‌دلان و عارفان به ریاضت و عبادت بگذراند، اما سربازان انگلیسی او را جاسوس روس پنداشتند و در نتیجه، دستگیر و روانه بلکام نمودند. حیرت پس از اثبات برائت خود، آزاد شد و چند سالی را در اطراف دکن و گجرات و سند به سیاحت گذراند. وی در این سفرها به لغات و اصطلاحات و محاورات زبان انگلیسی چنان اشراف یافت که مدتی به‌عنوان مترجم این زبان در دفترخانه دیوان بمبئی به خدمت پرداخت و هم به تقاضای حاکم بمبئی دو جلد «تاریخ ایران» تالیف سرجان ملکم را به فارسی فصیح ترجمه کرد. حیرت، بالغ بر ۲۶ سال در کالج بمبئی به تدریس ادب فارسی اشتغال داشت. وی با حافظه حیرت‌انگیز خود هزاران بیت از اشعار عربی و فارسی در خاطر داشت. تاریخ جمیع اقوام و ملل را از قدیم‌ترین زمان می‌دانست و ازاین‌رو، به هر شهری وارد می‌شد، مقدمش را گرامی می‌داشتند.