رساله فریدون بن احمد سپهسالار در احوال مولانا جلال الدین مولوی

رساله سپهسالار کهن ترین و مهم ترین سند مثنوی ای است که تاکنون درباره زندگی مولانا جلال الدین به دست آمده است. این کتاب را فریدون بن احمد معروف به سپهسالار که مدت چهل سال مرید مولانا بوده، به رشته تحریر درآورده است. به اندک فاصله پس از درگذشت مولانا جلال‌الدین رومی سه کتاب درباره‌ی او نوشته شده است: کتاب اول از بهاءالدین سلطان ولد، فرزند مولانا، کتاب دوم از فریدون بن احمد سپهسالار و کتاب سوم از شمس الدین احمد افلاکی‌‌ست. «رساله در مناقب خداوندگار» یا رساله‌ی سپهسالار از جمله کتاب‌هایی‌ست که در منقبت مولانا و به تقریب، هم‌عصر با او نگاشته شده است. مولف این اثر فریدون‌ بن احمد سپهسالار از نزدیکان مولاناست. این رساله نام مشخصی ندارد. این شیوه را نخست از مولانا داریم که نام مشخصی برای شش دفتر مثنوی خود قائل نشد، سلطان ولد نیز بر آن سیاق رفت. از هر سه مثنوی سلطان ولد، که بعدها ابتدانامه، رباب‌نامه و انتهانامه نام گرفتند. در زمان خود او صرفاً به عنوان «مثنوی ولدی» یاد می‌شد تا با مثنوی مولانا اشتباه نشود. رساله‌ی سپهسالار بر یک دیباچه و سه قسم طرح ریزی شده است. در ارزش ادبی این رساله گفته شده است: رساله‌ی سپهسالار گذشته از فواید مربوط به زندگی مولانا به لحاظِ نثر فارسی و تعبیرات رایج در میان اطرافیان فارسی زبان مولانا دارای اهمیت است. معادل ترکی بسیاری از تعبیرات غریب رساله هنوز در آذربایجان ما متداول است. اختصاصات ادبی رساله‌ی سپهسالار به همین حوزه‌ی واژگان و تعبیرات محدود نیست. طولانی بودن جمله‌ها و حذف افعال در برخی از موارد، مخلِّ معنی‌ست اما محتوای رساله از یک نظر کلی‌تر، برای سیر و سیاحتی در ابعاد نفوذ و گسترش زبان و ادب پارسی در جهان آن روز، شایان توجه بسیار است. یک بار این رساله در هندوستان در سال 1319 قمری به صورت چاپ سنگی انتشار یافت و کتاب حاضر از روی آن به اهتمام سعید نفیسی در سال 1325 منتشر شده. فهرست مطالب کتاب بدین قرار است: پیش‌گفتار، سپهسالار و رساله‌ی او، ارزش‌های ویژه‌ی رساله، نسخه‌ها، چند نکته‌ی درخور تأمل از رساله‌ی سپهسالار، دیباچه‌ی رساله، قسم اول، قسم ثانی، قسم ثالث، پیوست ها شامل: توضیح واژگان و عبارات، آیات، احادیث و سخنان بزرگان، شعر فارسی، شعر عربی، کتاب‌نامه و نمایه.