نهضت ادبی ایران در عصر قاجار

تحقیقات اصیل و بنیادی دربارة موضوع شعر دورة بازگشت و عصر پس از صفویه، نسبت به دوره‌های دیگر شعر فارسی بسیار اندک است. این مقطع تاریخی شاید به‌دلیل تقلید و تکرار از دیگر دوره‌های ادبی کم‌اهمیت‌تر باشد؛ ولی ترک و طرد بخش عظیمی از تاریخ و فرهنگ این سرزمین و فراموشی و گمنامی آثار عمده و شاعران بزرگ این دوره نیز خسرانی بزرگ در پی خواهد داشت. همین کم‌مهری و ناچیزانگاری دربارة شعر دورة بازگشت سبب ناشناخته ماندن ویژگی‌های فضای ادبی آن دوره و قوانین حاکم بر آن شده‌است. با تأمل دقیق در جامعة ادبی، تعاملات میان شاعران و همچنین محصولات شعری این دوره به مؤلفه‌ها و مشخصاتی برمی‌خوریم که یا محصول این عصر است یا نسبت به دیگر ادوار شعر و ادب فارسی به‌صورت ممتازتری نمودار شده‌است. در این مقاله در دو بخش باعنوانِ 1. ویژگی‌های فضای ادبی دورة بازگشت و 2. ویژگی‌های شعر و ادب دورة بازگشت، به موضوعاتی همچون انجمن‌های ادبی و روابط حاکم بر آن، گسترش خوش‌نویسی و هنرورزی در میان شاعران، اعتبار بسیار شعر و ادب در میان درباریان، فراوانی خاندان‌های اهل فضل و هنر و تغییر تخلص خواهیم پرداخت. این ویژگی‌ها نمونه‌هایی شاخص و گاه منحصربه‌فردی است که در فضای ادبی عصر قاجار دیده می‌شود و پیشتر از دیدگان پژوهندگان پنهان بوده‌است. در این مقاله به تفصیل و با ذکر نمونه‌های متعدد این ویژگی‌ها بررسی و تحلیل می‌شود.